استاد كالج لندن: مدیریت آب كشور اسیر 'تفكر سازه ای'/ رودهای كشور در اسارت سدها

به گزارش ایرنا آب در خوزستان در وضعیت بحرانی است و هر روز خبرهای نگران كننده از یكی از رودخانه ها یا تالاب های این استان منتشر می شود.
سدسازی های بی رویه و طرح های انتقال آب، رمقی برای رودهای پرآب این استان باقی نگذاشته اند. اكنون كارون شاهرگ حیاتی خوزستان نیمی از آبدهی گذشته خود را ندارد و كرخه خروشان با 80 درصد كاهش روبه روست.
گزارش ها رودهای جراحی و زهره را نیز در وضعیت قرمز نشان می دهد. در این میان تالاب های هورالعظیم، شادگان، بامدژ و میانگران نیز در آستانه نابودی قرار گرفته اند.
درباره بحران آب و راههای برون رفت از آن با كاوه مدنی كه برای شركت در یك نشست تخصصی درباره بحران آب به خوزستان سفر كرده است به گفت وگو نشستیم.
دكتر كاوه مدنی، استاد مدیریت منابع آب و محیط زیست مركز سیاست محیط زیست دانشگاه سلطنتی لندن و استاد دانشگاه فلوریدای مركزی در آمریكا است.
وی فارغ التحصیل عمران از دانشگاه تبریز و دكترای اقتصاد محیط زیست از دانشگاه كالیفرنیا است. مدنی یكی از جوان ترین و سرشناس ترین متخصصان امروز مدیریت منابع آب در دنیا و متخصص در مدیریت آب در مناطق خشك، از جمله خاورمیانه و كالیفرنیاست.
مدنی در سال 2012 به عنوان یكی از 10 چهره جدید مهندسی عمران توسط انجمن مهندسان عمران امریكا معرفی شده است.
مقاله اخیر مدنی با عنوان 'مدیریت منابع آب در ایران؛ چه چیز باعث این بحران فزاینده شده است؟' در نشریه بین المللی مطالعات و علوم محیط زیست به ریشه یابی عوامل ایجاد بحران آب در ایران می پردازد، كه بازتاب های زیادی داشته است.
این پژوهشگر معتقد است: مدیریت آب در كشور به 'سندرم ماموریت هیدرولیكی' مبتلا شده است.
وی عامل اصلی بحران آب در ایران را سوءمدیریت دانست و توضیح داد: 'سندرم ماموریت هیدرولیكی' به معنی نگرش مهندسی صرف به مدیریت آب است است به عبارت دیگر مدیران آب كشور تصور می كنند با ساختن سازه های هیدرولیكی می توانند مشكل آب را حل كنند.
مدنی افزود: این دیدگاه مربوط به بازه ای است كه بشر هنوز دانش خوبی نداشته و فكر می كرد می تواند آب را از طریق كارهای مهندسی و ساختن سازه مانند سدسازی و انتقال آب مدیریت كند.
وی با اشاره به سدسازی و برداشت بی رویه از منابع آب، اضافه كرد: با وجودی كه تبعات منفی این دیدگاه اكنون آشكار شده اما این روند هنوز ادامه دارد، البته سدسازی در كشور تقریبا مسكوت گذاشته شده و اعلام می كنند سدها خوب نیستند اما پروژه های انتقال آب میان حوزه ای جایگزین سدسازی شده اند.
این استاد مدیریت منابع آب و محیط زیست با انتقاد از تداوم حاكمیت تفكر سازه ای بر كشور، اظهار كرد: طرح های انتقال آب میان حوزه ای و شیرین كردن آب به همان اندازه سدسازی راهكار غلطی برای حل بحران آب هستند و تا زمانی كه راه حل های ارزان تر مثل بازار آب وجود دارد نباید از این راه حل ها استفاده شود.
وی 'سندرم ماموریت هیدرولیكی' یا تفكر سازه ای را نوعی 'توهم' توصیف كرد كه كشورهای در حال توسعه دچار آن هستند.
مدنی تصریح كرد: مساله این است كه ما فكر می كنیم با تكنولوژی می توانیم این مشكل را حل كنیم در حالی كه این یك مكتب فكری است و مشكلاتی كه وجود دارد بسیار بیشتر از آن است كه با تكنولوژی و با پول خرج كردن حل شوند.
وی همچنین خوزستان را یك استان مظلوم از لحاظ منابع آبی عنوان كرد و افزود: مسائل خوزستان چون استان مرزی است و در پایین دست قرار دارد حادتر است و هم از ناحیه استان های بالادست و هم از سمت كشورهای همسایه از نظر آب مظلوم واقع شده است.
مدنی با اشاره به برداشت استان های بالادست خوزستان، اظهار كرد: قدرت كنترل برداشت آب در حوزه های آبریز كشور كمتر است چون وقتی
این متخصص اقتصاد آب، اصلاح ساختار حكمرانی آب در كشور را یكی از مسائل جدی در حل بحران آب دانست.
وی افزود: در شرایط موجود ارگان ها به دنبال تحقق اهداف سازمانی خود هستند و بهترین مدیران هم نمی توانند به صورت ایده آل كار كنند چون ناچارند در خدمت سازمان خود باشند به همین دلیل تنها با اصلاح ساختار حكمرانی آب و حكمرانی محیط زیست و كاهش ذی نفعان و ذی مدخلان این مشكل قابل حل است.
به گفته وی، در حال حاضر سازمان حفاظت محیط زیست یك سازمان حاكمیتی است بنابراین اگر به این سازمان درست بها دهیم باید قدرت 'وتو' كردن داشته باشد و بتواند جلوی وزارتخانه ها و طرح های غیركارشناسی را بگیرد.
وی گفت: طبق تعریف برنامه عمران سازمان ملل متحد (UNDP) حاكمیت آب شامل همه فرایندهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و نهادی است كه از طریق آن حكومت ها، جامعه مدنی و بخش خصوصی درباره توسعه و مدیریت منابع آب تصمیم می گیرند بر این اساس حاكمیت آب چیزی بیش از قانون گذاری، تنظیم كردن و نهادهای مرتبط با آب است، اگرچه همه اینها اهمیت دارند.
استاد مركز سیاست محیط زیست دانشگاه سلطنتی لندن اضافه كرد: تشكیل وزارتخانه جدید مشكل ما را حل نمی كند بلكه باید نوع نگاه ما به محیط زیست تغییر كند؛ به طور مثال هیچگاه مدیری كه قیمت بنزین را برای حفظ محیط زیست گران كند تشویق نمی شود.

*سوءمدیریت؛ متهم اصلی
مدنی با بیان اینكه مسائل آب و محیط زیست در یك بازه زمانی كوتاه حل نمی شود، گفت: مشكلات بخش آب هنوز به درستی شناسایی نشده است، دلیل آن هم این است كه ما در كشور مشكل 'مساله شناسی' داریم یعنی می خواهیم مشكل را حل كنیم بدون اینكه خوب بشناسیم بنابراین در وحله اول باید مساله را خوب بشناسیم كه بشود راه حل درستی برای آن پیدا كرد.
وی مشكل بحران آب كشور را شامل سه بخش عنوان كرد و افزود: افزایش جمعیت به صورت سریع و استقرار نامناسب آن یكی از این بخش هاست به طوری كه به پراكنش جغرافیایی توجه نشده و همین مساله باعث شده نتوانیم آب را برایش تامین كنیم.
وی بخش دوم مشكلات را كشاورزی ناكارآمد و غیراقتصادی دانست و اظهار كرد: به دلیل اقتصاد نفتی برای كشاورزی برنامه ریزی نشده است.

*آب در وضعیت قرمز
استاد مركز سیاست محیط زیست دانشگاه سلطنتی لندن معتقد است: وضعیت آب بسیار بحرانی است و به راحتی نمی توان از آن خارج شد ولی می توان آن را تحلیل كرد و یا فشار را از جایی به جای دیگری منتقل كرد تا زمانی كه راهكارها اجرایی شود.
وی نسبت به مصرف بیش از اندازه منابع آبی هشدار داد و افزود: اگر مصرف منابع طبیعی آب از حدی بگذرد، برگشت ناپذیر می شوند و دیگر نمی توان عملیات احیا انجام داد، به طور نمونه ما در مواردی چون دریاچه ارومیه، هامون، گاوخونی و هورالعظیم داریم به مرحله ای می رسیم كه غیرقابل احیا و غیرقابل برگشت می شوند.
مدنی تصریح كرد: این شرایط بحرانی است و هر چقدر هزینه كنیم و كارگروه تشكیل دهیم بی فایده است.
وی ادامه داد: مساله دیگر اینكه به دلیل فشار سیاسی به سمت اصلاح كردن مشكلاتی رفته ایم كه دیده می شوند ولی برای مساله ای مانند آب های زیرزمینی كه فاجعه ملی است كاری نكرده ایم.
مدنی با بیان اینكه هنوز وارد راهكارهای خروج از بحران آب نشده ایم، اظهار كرد: می توان از اقدامات كشورهایی كه تبعات مدیریت هیدرولیكی را دیده اند الگوبرداری كرد اما برای اجرای این راهكارها اول باید مساله را درست بشناسیم.
وی اضافه كرد: من اعتقاد دارم كه هنوز متوجه بحران نشده ایم زیرا هنوز درباره مطالب پایه بحث می كنیم بدون اینكه مطالعه درستی داشته باشیم و این عدم شناخت كافی باعث می شود نتوانیم مساله را جامع و كامل حل كنیم به طور نمونه هنوز بر سر اینكه جمعیت در بحران آب تاثیر داشته یا كشاورزی و یا سوء مدیریت، تغییر اقلیم و خشكسالی و یا تخریم به اجماع نرسیده ایم.
مدنی با بیان اینكه راه حل مسائل آب و ریشه یابی آنها خارج از حوزه مدیریت آب است، گفت: حل بحران آب لزوما با چند كار در بخش آب عملی نیست و باید از راه های مختلف وارد شد.
وی افزود: نمی توان فقط با بستن سدها یا حتی رهاسازی آب همه چیز را به حالت اول برگرداند و احیا كرد و برای این كار هم منابع و هم مصارف را باید كنترل كرد.
استاد مدیریت منابع آب و محیط زیست با تاكید بر تغییر رویكرد در بخش كشاورزی، اظهار كرد: باید در بخش كشاورزی سرمایه گذاری كرد، البته نه برای ایجاد خودكفایی و امنیت غذایی، ولی می توان به جای آن برای تبادل غذا و انرژی و دیپلماسی غذایی را قوی تر كرد تا امنیت برای جامعه ایجاد شود.
وی با اشاره به برخی نظریه ها درباه تعطیل كردن بخش كشاورزی، تصریح كرد: آنهایی كه می گویند كشاورزی باید تعطیل شود درك درستی از جامعه ندارند زیرا كشاورزی نمی تواند تعطیل شود و با تعطیلی آن بحران اجتماعی خواهیم داشت.
مدنی تاكید كرد: اگر چه با بحران های سختی روبه رو هستیم اما امیدواریم این بحران ها در تغییرات ساختاری به ما كمك كند.
وی تاكید كرد: برای حل بحران آب در كشور باید باور و دانش عمومی عوض شود و تفكر در سطح مدیران، متخصصان و دانشمندان و مردم تغییر كند زیرا این افراد هنوز مساله را به خوبی نشناخته اند.
7151/6064