قرب و شهود در ذهن و زبان آوینی

به گزارش روز سه شنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا، در مرور اتفاقات تاریخی و تقویمی ایران، روز بیستم فروردین مصادف با سالروز شهادت سید شهیدان اهل قلم سید مرتضی آوینی است؛ روزی كه به عنوان «هنر انقلاب» نامگذاری شده است.
آشنایی با بنیانگذار كبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (ره) نقطه عطفی در حركت مرتضی آوینی جوان در مسیر بازتاب تفكرات ذهنی و علقه های معنوی در تجلی آثار هنری بود آن گونه كه در نامه ای به برادرش نوشته است: «برادر: مادر به تو گفت كه من كار پیدا كرده‌ام. این چنین نیست؛‌ من زندگی یافته‌ام. عشق خمینی بزرگ و عظمت فرهنگی، مرا آنچنان شیفته‌ خود ساخته است كه نمی‌توانم جز به حكمتی كه در حال تدوین آن هستم بیندیشم و و جز به فرهنگی كه در حال احیای آن هستیم».
هر سال در تاریخ بیستم فروردین رسانه ها تنها به مرور زندگی شهید آوینی می‌پردازند به همین مناسبت با مرور، رصد و مداقه‌ای كوتاه به برخی از مهم‌ترین تألیفات شهید آوینی، اندیشه‌های متجلی و بازتاب دهنده هنر انقلاب و الگوهای هنرمند انقلابی می پردازیم.

*** هنر واقعی در هماهنگی كامل با حقیقت انسانی شكل می گیرد
شهید آوینی در پاسخ به این سوال فراگیر كه «هنر چیست؛ هنرمند كیست؟» در صفحه 50 «كتاب مقاومت»، هنر واقعی را با الهام از معارف اسلامی، آن چنان توصیف می كند كه با فطرت و حقیقت انسانی در هماهنگی كامل است.
وی نوشته: «هنر، شیدایی حقیقت است، همراه با قدرت بیان آن شیدایی و هنرمند كسی است كه علاوه بر شیدایی حق، قدرت بیان آن را نیز از خداوند متعال گرفته است. هر یك از این دو ـ شیدایی حق و قدرت بیان ـ اگر نقص داشته باشد، اثر هنری خلق نمی شود.
هنر، یاد بهشت است و نوحه انسان در فراق. هنر زبان غربت بنی آدم است در فرقت دارالقرار و از همین روی، همه با آن اُنس دارند چه در كلام جلوه كند، چه در لحن، و چه در نقش؛ اُنسی دیرینه به قدمت جهان. هنر، زبان بی زبانی است و زبان هم زبانی.»

** منشا هنر شعور باطنی حقیقت عالم است
شهید آوینی در بابت معرفی منشأ هنر در كتاب «همسفر خورشید» در صفحات 229 و 230 اینگوه نظر خود را قلمی كرده است: «انسان در فطرت خویش دارای شعور باطنی نسبت به حقیقت عالم است. هنر نیز از همین پیوند ذاتی انسان با حقیقت عالم وجود و با روح كلی عالم منشأ می گیرد؛ همان گونه كه عبادت و پرستش نیز از همین پیوند ذاتی با حقیقت كلی برمی خیزد. ... احساس انسان در برابر طلوع و غروب خورشید، در برابر وزش نسیم در لابه لای برگ های درختان، در برابر گل ها و در برابر تجلیات فصول مختلف در طبیعت، احساس انسان در برابر آسمان پرستاره، تجلیات احساس مختلفی است كه در روح انسان در برابر حقیقت واحد ظهور و بروز پیدا می كند.»

***زبان هنر، زبان قرب و شهود است
شهید آوینی در توصیف «زبان هنر» در جلد نخست كتاب «آیینه جادو» صفحه 198 اینگونه نوشته است: «زبان هنر، زبان قرب و شهود است. هنرمند رازدار خزاین غیب است و زبان او، زبان تمثیل و تمثل است. پس باید رمز و راز ظهور حقایق متعالی و كیفیت حضور و ظهور امر قدسی را در جهان بشناسد. او باید با بصیرت قلبی، راز تمثل حقایق ملكوتی را بیابد و این یافتن، به معنای علم پیدا كردن نیست. به زبان روان شناسی امروز، این یافتن، لزوما با خودآگاهی نیست؛ بلكه روح هنرمند باید منزل نزول ملائكه ای شود كه واسطه الهام رموز غیبی به قلوب و اذواق هستند. قلب هنرمند باید جلوه گاه حسن و بهای حضرت حق باشد و آیینگی نیز بداند.»

***مایه اصلی هنر، عشق و عرفان است
سید شهیدان اهل قلم در بازتاب مفهوم ذات هنر در مقاله ای با نام «هنر؛ تفكر و عرفان» كه شماره اول دور نخست چاپ ماهنامه سوره منتشر شده، آورده است: «هنر از لحاظ مضمون و محتوا، عین تفكر و حكمت و عرفان است و تنها در نحوه بیان و تجلی از آنان متمایز می شود. مایه اصلی هنر نیز عشق و عرفان است. مسیحای عشق است كه روح شیدایی در پیكر هنر می دمد و اگر نباشد این روح، هنر نیز جز جسد مرده بیش نیست.»

** رسالت هنرمند، بازتاب نشانه ها و آیات حق است
خالق مجموعه مستند ماندگار «روایت فتح» درباب موضع مهم رسالت هنرمند و بار مسئولیت نهاده شده بر گُرده او در مقاله ای با نام «وظیفه هنرمند موحد» كه در شماره نخست چاپ اول ماهنامه سوره منتشر شده بود آورده: «هنرمند موحد، گذشته از آن كه باید جهان را به مثابه نشانه ای برای حق ببیند و به تبعیت از این تعهد، هنر او نیز رو به بالا بیاورد و به حقایق متعالی اشاره داشته باشد، باید زبان سمبولیك اشیا را با توجه به این حقیقت پیدا كند كه هر شیئ در واقع آیت و نشانه حق است و از وجه خاصی به حق اشاره دارد و این اشارات نیز با یكدیگر متفاوت است.»


***تعهد هنرمند در اهل درد بودن او نهفته است
سیدشهیدان اهل قلم در باب نظریه «هنر و تعهد» و التزام هنرمند به خلق اثر متعهد در كتاب «آیینه جادو» در صفحات 131 و 132 در رد این اندیشه كه هنر و هنرمند به چیزی متعهد نیست، چنین نوشته است: «آنان كه در كار هنر مدعی عدم تعهد شده اند، درست در این داعیه خویش نیاندیشیده اند. اگر نه، در می یافتند كه گریز از تعهد در عالم محال است. هنرمند باید از غرض اندیشی آزاد باشد، اما در عین حال، هنر عین تعهد اجتماعی است؛ چرا كه وجود انسان عین تعهد است و هنر نیز به مثابه جلوه انسان نمی تواند از تعهد فارغ باشد.
هنرمند باید اهل درد باشد و این درد نه تنها سرچشمه زیبایی و صفای هنری، بلكه معیار انسانیت است. آدم بی درد هنرمند نیست. اگر هنرمند نسبت به تاریخ و سرنوشت انسان و هویت فرهنگی خویش متعهد باشد، دیگر در پیله حدیث نفس خفه نخواهد شد. بال های پروانگی اش خواهد رست و پیله مقتضیات زمان و مكان را خواهد درید؛ چرا كه انسان، هم می تواند محاط در مقتضیات زمان و مكان باشد و هم محیط بر آن؛ انسان هم می تواند محكوم تاریخ باشد و هم سازنده آن.»

*** آزدی هنرمند؛ تكلیف اوست در قبال حقیقت
خالق مجوعه مستند جریان ساز «خان گزیده‌ها» در بحث «هنر و آزادی هنرمند» كه از مباحث داغ آغاز فعالیت های هنری همزمان با شروع انقلاب شكوهمند اسلامی در محافل هنری به شمار می رفت در مقاله ای با نام «هنر و آزادی هنرمند» كه در شماره 9 چاپ نخست ماهنامه «سوره» منتشر شده بود در انتقاد از برداشت غلط از آزادی در هنر چنین آورده است: «آزادی در نفی همه تعلقات است، جز تعلق به حقیقت كه عین ذات انسان است. وجود انسان در این تعلق است كه معنا می گیرد و بنابراین، آزادی و اختیار انسان، تكلیف اوست در قبال حقیقت؛ نه حق او برای ولنگاری و رهایی از همه تعهدات و مقدمتا باید گفت كه هنر و ادبیات نیز در برابر همین معنا ملتزم است.
آزادی هنر نباید در زیر پا گذاشتن معیارهای اخلاقی جامعه یا توهین به مقدسات معنا پیدا كند كه مع الاسف فضای سیاسی كشور، بعد از پایان ظاهری جنگ، بسیاری از مخالفان را جرأت بخشیده است كه غرض ورزی ها و دشمنی های غیرمعقول خویش را با نام هنر و آزادی عرضه كنند... آزادی هنرمند در درك تكلیف اوست، نه در نفی و طرد التزام به همه چیز.

***تفكر «هنر برای هنر»، بازتاب بی نیازی هنر از حكمت و تعهد است
شهید آوینی كه همواره در برابر نظریه های افراطی غرب در تمام زمینه های هنری به استدلال برای خلق هنری متعهد به انسان اندیشه ورز می پرداخت در برابر طرح شعار «هنر برای هنر» در صفحه 148 كتاب «نك رستاخیز جان» چنین آورده است:
«تفكر هنر برای هنر؛ برای گریز از تعهد دینی و انقلابی هنرمند و كار هنرمندانه است. هنر برای هنر، عنوان توصیفی تلاشی است كه سعی دارد هنر را بی نیاز از دین و حكمت و تعهد در خود هنر معنا كند. اما مگر این كار ممكن است؟
هنرمند امروز، از تعهد و پیام می گریزد یا تعهد خویش را در انكار تعهد و پیام می جوید، بی آنكه بداند و در این معنا اندیشه كند كه آیا گریز از پیام و تعهد و انكار آن ممكن است یا خیر. هنر، عین پیام و تعهد است و انتزاع این دو از یكدیگر و انكار نسبتی كه مابینشان وجود دارد، از اصلْ بی معناست و محال.

** هنر دینی، نتیجه تقرب انسان به حقیقت مطلق است
سیدشهیدان اهل قلم در صفحه 9 كتاب «مباني معنوي هنر» اینگونه نوشته است: «هنر دینی، هنری است كه در ذیل دین محقق شده باشد و این، حقیقتی است متمایز از آن كه هنر امروز، امری مذهبی را هم چون موضوع كار خود برگزیند.
هنر دینی، هنری است كه قالب و صورتی دینی نیز داشته باشد. هنر دینی، نتیجه تاریخی تقرب انسان به حقیقت مطلق است و هنر امروز، نتیجه تاریخی روی گرداندن بشر از حق و فرو افتادنش از بهشت مثالی وجود خویش. هنر دینی، با خود بنیادی پایان می پذیرد؛ حال آن كه هنر امروز، درست از همین جا آغاز می شود.
فراهنگ**9266**9157