تجسمي از نيك و بد روزگار در آيين «بولوني»

به گزارش روز پنجشنبه خبرنگار فرهنگي ايرنا، اگر امروز ايران را به عنوان «گهواره تمدن» مي‌شناسند ظهور تمدن در اين سرزمين را بايد در سابقه ديرينه ملتي شناخت كه هويت فرهنگي را در لابه‌لاي آيين‌ها و رسوم ستايش پروردگار بنيانگذاري كرد.
براي پي بردن به حقانيت ايران در شكل‌دهي «گهواره تمدن» بشر كافي است به كتاب قطور تاريخ سر زد و با مرور اسناد تاريخي ثبت شده بر اين كتاب به 6 هزار سال پيش سفر كرد. سفري كه در همان سال‌هاي نخست مي‌توان به ثبت تاريخ سازي و پي‌جويي هويت و فرهنگ ملتي پي برد كه وقتي تمام جهان را ظلمت جهل فرا گرفته بود، قومي در مسير شكل‌دهي تمدن تلاش مي كردند.
آيين كهن نوروز يكي از كهن‌ترين آيين‌هايي است كه در تمام جهان آنرا به نام ايران مي شناسند. آييني با سابقه‌اي بيش از 6 هزار سال تاريخ مكتوب كه در سير تطور و تحولات تاريخي، همواره بناي استوار بر معناهاي بنيادين و بدون تغيير خود را در مسير ستايش پروردگار از يك‌سو و احترام و كرنش به طبيعت از سوي ديگر متجلي كرده است.
نوروز با گشاده‌دستي، بدون در نظر گرفتن نژاد، جغرافيا، مرام و شيوه‌هاي سياسي پادشاهان و اميران كشورها با اتكا به احترام به قوانين نظام طبيعت و رمز ماندگاري آن از يك سو و ستايش خالق طبيعت استوار و پابرجا راه خود را تا امروز ادامه داده است.

*** راز ماندگاري نوروز
رمز و راز ماندگاري و جاودانگي نوروز در پيام آن است. پيامي كه از هزاره‌هاي پيش در زندگي ساده و بي‌آلايش مردم در ارتباط با طبيعت تا امروز تنيده شده است. رمز و راز ارتباط مردم با طبيعت به عنوان مادرِ بخشنده و فراهم ساختن نيازهاي حيات آنها به واسطه رنگارنگي فصل‌هايش، سايه گستر زندگي متمدنانه جوامع و كشورهاست.
علي بلوكباشي پژوهشگر نام‌آور فرهنگ و آيين‌هاي ايراني در كتاب «نوروز؛ جشن نوزايي آفرينش» درباره راز ماندگاري و جاودانگي نوروز آورده است: «پيام نوروز پيوسته آفريده شدن و تحول يافتن است و به جمال و جلال دست يافتن. نوروز آييني براي حرمت نهادن به زندگي است؛ يعني گردش و پويايي طبيعت. نوروز پيام شادماني و زنده ماندن است و شادي و پويايي، بنيان‌هاي سازنده هر فرد ايراني است. حضور آيين‌هايي كه شاديِ مبتني بر انديشه و پاسداشت زندگي را نويد مي‌دهند، سازنده آزادي يك ملت هستند، همچنين نشاني از به چالش كشاندن بحران‌هاي محدوديت آور. نوروز به انسان ايراني (و تمام انسان‌هاي جهان) گوشزد مي‌كند حقيقت در حركت و تغيير است نه در سكون؛ يعني به كمال رسيدن، يعني خود را پيوسته آفريدن و ديگر شدن و تحول پذيري. جاودانگي نوروز در سودمندي آن براي انسان خواهان شادي، پويايي و زندگي و سرافرازي است، به همين دليل در طول تاريخ ايران براي تمام اقوام ايراني جاذبه و كششي غيرقابل انكار داشته و خواهد داشت.»
در كنار تمام داشته‌هاي هويت‌بخش فرهنگ نوروز براي ايران و ايراني، جلوه‌هاي آييني، خرده‌روايت‌ها و نمايش‌هاي گره‌خورده با رمز و راز نوروز، يكي از كاربردي‌ترين عناصر هويت‌بخش تاريخ تمدن ايران به شمار مي رود.
به بهانه فرارسيدن نوروز 1398 مجال و مقال را قدر دانسته و در قالب سلسله گزارش‌هايي به معرفي آيين‌هاي نمايشي و نمايش‌هاي آييني ايرانيان فرهنگ‌ساز مي‌پردازيم.

** قرعه نيك و بد روزگار براي مردمان
بهار طبيعت كه همواره بازتاب دهنده پيروزي، قدرت نوشدن، شكفتن و زايش در برابر سياهي، سرما و مرگ زمستان است؛ يكي از اصلي ترين جلوه هاي بروز و ظهور رفتارهاي آييني مردم ايران به واسطه نوروز را فراهم ساخته است.
در حقيقت بهار كه از آن به عنوان «روز نو» يا «نوروز» ياد مي‌شود؛ بازتاب دهنده فال نيكي است كه طبيعت بعد از پشت سر گذاشتن دوران سياهي، خشكسالي و مرگ زمستان براي مردم به ارمغان مي آورد. به همين سبب است كه بسياري از رفتارهاي آييني مردمان ايران زمين به گاه فرارسيدن نوروز و در ايام سال نو، به برقراري فال نيك براي زندگي شان در طول سالي مي گذرد كه به واسطه نوروز آنرا جشن گرفتند.
يكي از آيين هايي كه به واسطه رفتارهاي نمايشي مردم ايران زمين علاوه بر وجه و جنبه سرگرمي بازگوكننده نيات آنها و روزگار نيك يا بد آنها در سال جديد است به برگزاري آيين نمايشي «بولوني» بازمي‌گردد.
«بولوني» روزگار نه چندان دور يكي از اجزاي جدايي ناپذير از ابزار و وسايل زيست ايرانيان بوده است، به كوزه‌هاي دهن گشاد سفالي گفته مي شد كه در آنها زنان خانه دار و كدبانوي ايراني محصولاتي مانند برنج، ترشي، رب گوجه فرنگي و مواردي از اين دست را در آن نگهداري مي كردند و در گوشه آشپزخانه جاي خاصي براي آن اختصاص مي‌دادند.
همين كوزه به عنوان يكي از ابزارهاي آميخته شده در تار و پود زندگي ايرانيان در رفتارهاي آييني و نمايشي آنها به گاه نوروز جايگاه خاصي پيدا كرده و در حقيقت شكل‌گيري آيين «بولوني» بدون در نظر گرفتن اين كوزه غيرقابل تصور است.
زمان اجراي نمايش آييني «بولوني» ميان ايرانيان در دو مقطع مشخص انجام مي‌پذيرفت. يكي در شب چهارشنبه آخر سال كه از آن به عنوان آيين «چهارشنبه سوري» ياد مي شود و ديگري در طول تعطيلات نوروزي.

** شيوه اجراي آيين نمايشي «بولوني»
ايامي كه خانواده ها براي ديد و بازديد و شادباش عيد كنار يكديگر جمع مي شدند يكي از آيين هايي كه توسط آنها اجرا مي‌شد به آيين نمايشي «بولوني» اختصاص داشته است. در اين آيين كه اجراي آن توسط پسران و دختران نوجوان و جوان صورت مي گرفت، يكي از اهالي بزرگ فاميل كه از او به عنوان ريش سفيد يا امين خانواده ياد مي‌شد ناظر و مجري اين آيين بود.
هر يك از افراد شركت كننده در اين آيين بخشي از وسايل شخصي زندگي خود را كه نشان دهنده و يادآور خاطرات آنهاست مانند گل سر، دكمه پيراهن، بخشي از پارچه يك لباس، آيينه، سرمه دان و مواردي از اين دست را درون كوزه «بولوني» مي انداختند و بيتي از اشعار ماندگار شاعران بزرگ ايران زمين به خصوص اشعار حافظ، سعدي، مولانا و نظامي را روي كاغذ مي‌نوشتند و درون كوزه مي انداختند.
سپس يكي از فرزندان پسر يا دختر نابالغ خانواده با دست كردن در «بولوني» تكه اي از آن كاغذها را بيرون آورده و به فرد ناظر بر اجراي اين آيين مي داد و او بيت نوشته شده در آن و تعبيري كه از آن متبادر مي شد را براي جمع مي گفت و بار ديگر همان كودك يكي از اشيا داخل «بولوني» را بيرون مي‌آورد و اينگونه بود كه آن شعر و تعبير آن به شخصي كه آن شي به او اختصاص داشت باز مي گشت
حال اگر تعبير آن شعر خوب بود كه نشان دهنده فال نيك روزگار در سال جديد و اگر تعبير آن ناخوشايند بود بازتاب دهنده فال بد روزگار براي صاحب آن شي به شمار مي رفت.
پرواضح است كه سرنوشت هر فرد در طول روزهايي كه آن را سپري مي كند مشمول رفتار، قضا، قدر و مشيت الهي قرار دارد و برگزاري اين آيين بيشتر جنبه تفريحي، سرگرمي و البته نمايشي داشته و يكي از ابزاري به شمار مي‌رفت كه به گاه دور هم جمع شدن خانواده ها كنار يكديگر در ايام تعطيلات نوروزي اوقات و زماني خوش و فرح بخشي روزهاي تعطيل نوروز را براي آنان رقم مي زد.
برپايي آيين «بولوني» بيشتر در فلات مركزي ايران به خصوص استان‌هاي فارس، اصفهان، چهارمحال و بختياري، شمال كرمان و يزد رواج داشته است اما در برگزاري آن تفاوت‌هايي نيز به چشم مي خورد؛ به عنوان مثال در استان اصفهان اشعاري كه روي كاغذ نوشته مي‌شده تنها مختص غزليات حافظ بوده يا در شمال كرمان يا شهر ياسوج شعري روي كاغذ نوشته نمي‌شد بلكه ابتدا آن پير بزرگ فاميل يا مجري برگزاري اين آيين، نخست تفالي به يكي از كتاب هاي شعر از جمله ديوان حافظ و يا كليات سعدي مي زد و شعري و غزلي را مي خواند، تعبير و دريافت آن غزل را مي گفت و سپس تنها از اشياي قرار گرفته در درون كوزه «بولوني» كودك نابالغ شيء را درمي آورد.
اينگونه بود كه فال گرفته شده توسط مجري آيين مربوط به فردي مي‌شد كه شيء مورد نظر او از درون كوزه بيرون آمده است.
گزارش از امين خرمي
فراهنگ**9266**3009*1834