انقلاب صنعتي چهارم؛ ماهيت، تهديدها و فرصت ها*

جهان ما محمل هرروزه تغييرات است، تغييراتي كه همزمان فرصت هايي را پيش رو مي گشايند و تهديدهايي را در برابر ما ظاهر مي كنند. مفهوم انقلاب يكي از همين تغييرات است، انقلاب هايي كه گاه تاثيرگذاري آنها و بررسي اين تاثيرات به زمان زيادي لازم دارد. از مهم ترين انقلاب هايي كه بشر به خود ديده است و همه كره خاكي را تحت تاثير قرار داده، انقلاب هاي صنعتي است.

***گذري بر سه انقلاب صنعتي پيشين
اولين انقلاب صنعتي در سال 1784 ابتدا در انگليس، سپس در اروپا و آمريكا به وقوع پيوست. انقلابي كه توسعه ماشين بخار در وقوع آن نقشي اساسي داشت و حاصل در اختيارگيري نيروي مكانيكي و استفاده از آن براي مكانيزاسيون صنعت و كارخانه ها بود. انقلاب دوم صنعتي اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم (1870) با تحول در توليد محصولات صنعتي ظهور كرد. استفاده از نيروي برق مهم ترين شاخصه انقلاب صنعتي دوم به شمار مي آيد. انقلاب ديجيتال هم نامي است كه مي توان به انقلاب صنعتي سوم داد، اين انقلاب كه در دهه 70 قرن بيستم ميلادي به وقوع پيوست با ظهور ابزارآلات الكترونيكي و ريزپردازنده ها همچنين رايانه ها و ارتباطات الكترونيكي و توسعه انرژي هاي نو مانند انرژي هسته اي همراه بود. اين فناوري نو به توليد ابزارآلات خرد منجر شد كه در فناوري هاي مختلفي؛ چون هوافضا، زيست فناوري، نانو و ديگر فناوري ها كاربرد داشتند. اين انقلاب به دوره اي از اتوماسيون بيشتر در توليد منجر شد كه حاصل دو اختراع بود: پي ‌ال ‌سي ها (Programmable Logic Controller) يا كنترل‌ گر منطقي برنامه‌ پذير رايانه كنترل‌ گر و ربات ها.

***انقلاب صنعتي چهارم indusrty 4.0
انقلاب صنعتي چهارم با آغاز قرن بيست و يكم ميلادي ظهور كرد، در بستر انقلاب ديجيتالي خود را سامان داد و اولين انقلاب صنعتي است كه در يك پديده فناوري نوين؛ يعني ديجيتالي شدن ريشه دارد و نه در ظهور انرژي هاي نو مانند ديگر انقلاب ها. از ويژگي هاي انقلاب صنعتي چهارم وجود اينترنت همراه و فراگستر، حسگرهاي كوچك تر و نيرومندتر ارزان تر و هوش مصنوعي و يادگيري ماشيني است.
شايد يكي از تفاوت هاي اين انقلاب صنعتي را با ديگر انقلاب ها بتوان همزمان بودن تكامل و پيشرفت اين انقلاب با ملموس بودن و بررسي همزمان روند تكامل آن عنوان كرد؛ زيرا در انقلاب هاي پيشين پس از ايجاد تحول به بررسي و پي بردن به نتايج آن پرداخته مي شد؛ ولي انقلاب صنعتي چهارم از بدو تولد در آغاز قرن حاضر روز به روز در حال پيشرفت و نزديك شدن به اهداف اوليه است.
انقلاب صنعتي چهارم برعكس انقلاب هاي پيشين به صورت چندوجهي و نه به صورت خطي در حال تكامل است، اين انقلاب نتيجه جهان پيچيده و بسيار ژرف و به هم پيوسته امروز ماست. همچنين انقلاب صنعتي چهارم بر انقلاب ديجيتالي ساخته مي شود و فناوري هاي چندگانه اي را تركيب مي كند كه به جابه جايي هاي پارادايمي بي سابقه اي در جهان اقتصاد، كسب و كار، جامعه و فرد منتهي مي شود. اين انقلاب شامل تحول همه سيستم ها در فرا كشورها، شركت ها صنايع و جامعه است. در اين انقلاب فناوري هاي نوپديد و اختراعات گسترده پايه، بسيار پرسرعت تر و گسترده تر از انقلاب هاي پيشين انتشار مي يابند.
بنابراين سرعت، گستردگي و ژرفا و تاثير سيستمي بخشي از دلايل رويداد انقلاب صنعتي چهارم هستند. اينترنت اشيا/IOT، داده هاي عظيم/big data، هوش مصنوعي، چاپ سه بعدي، رباتيك و مكاترونيك، فناوري هاي پوشيدني و قابل كاشت، فناوري بلاك چين، رايانش ابري و واقعيت افزوده يا مجازي بخشي از مولفه هاي اين انقلاب صنعتي به شمار مي آيند.
نتيجه تحول و پيشرفت در زمينه هاي مذكور دستيابي به هوشمندسازي در زمينه هاي شهري، صنعتي، كشاورزي، حمل و نقل، بهداشت و درمان و ديگر حوزه هاست.

***تهديدها و فرصت هاي انقلاب صنعتي چهارم براي جوامع
انقلاب صنعتي چهارم طيف گسترده اي از تغييرات را براي جوامع بشري پديد خواهد آورد و دولت ها و مراكز صنعتي از روي ضرورت بايد خود را براي اين تغييرات كه گستره اي از هوش مصنوعي، خودروهاي بدون سرنشين، چاپ سه بعدي، فناوري نانو، رباتيك و محاسبه گري كوانتومي را دربر مي گيرد آماده كنند، تغييراتي كه تا سال 2030 به اوج خواهد رسيد. هر چند اين تغييرات بر همه وجوه زندگي بشر تاثير خواهد داشت؛ بعضي جنبه ها بيشتر اين تغييرات را بروز خواهند داد؛ مانند بازار كار. آثار و پيامدهاي انقلاب صنعتي از اكنون در برخي مشاغل و حوزه هاي كاري مشخص شده است و شغل هايي با نياز به مهارت كمتر چون خط مونتاژ با كمك كوبات ها (cobot- collaborative robot) يا روبات هاي تشريح كننده كه قادرند در اطراف حركت كنند پتانسيل خوبي براي انجام اين كارها دارند.
طبق گزارش مجمع جهاني اقتصاد/World Economic Forum آينده مشاغل به اين صورت است؛ مشاغل با بيشترين ريسك؛ مانند مشاغل اداري و دفتري، مشاغلي كه امكان ارتقا دارند؛ كارهاي توليدي كه ممكن است با فناوري افزايش پيدا كنند و مشاغل با آينده روشن؛ مشاغلي با زمينه رايانه، رياضي، معماري و مهندسي.


***بازار كار دوقطبي؛ مهارت پايين، درآمد پايين و مهارت بالا؛ درآمد بالا
با توجه به آنچه بيان شد، با جايگزيني ماشين هاي اتوماتيك به جاي نيروي كار انساني، شكاف ميان دستاوردها براي بازار سرمايه و دستاوردها براي بازار كار روز به روز عميق تر مي شود. البته يك فرضيه ديگر اين است كه جايگزيني نيروي كار انساني با ماشين و فناوري هاي پيشرفته در مجموع به افزايش كلي فرصت هاي شغلي مطمئن و ارزشمند منجر شود. هر چند به آساني نمي توان گفت كدام فرضيه محقق خواهد شد، احتمال وقوع رخدادي تركيبي از هر دو فرض محتمل تر است و به طور كلي در آينده استعداد بيش از سرمايه عامل مهم در توليد محسوب مي شود و اين وضعيت بازار كار را به شدت دوقطبي مي كند؛ يعني يك سو مشاغل با مهارت پايين/درآمد پايين و در سوي ديگر مشاغل با مهارت بالا/درآمد بالا قرار مي گيرند كه در نهايت بايد انتظار افزايش تنش اجتماعي را در جوامع بسيار به اين دليل داشت و نابرابري را به بزرگ ترين نگراني اقتصادي مهم مرتبط با انقلاب صنعتي چهارم تبديل مي كند.
در نشست سالانه مجمع جهاني اقتصاد در سال 2017 سه راهكار براي مهار نابرابري در انقلاب صنعتي چهارم مطرح شد؛ گرچه با وقوع انقلاب صنعتي چهارم مشاغل روزمره بسياري از بين مي روند، مشاغل جديد با مهارت هاي به روز شده ايجاد مي شوند و طبق تحقيقات اين مجمع 65 درصد دانش آموزان كنوني در مشاغلي مشغول به كار مي شوند كه هنوز به وجود نيامده اند. با وقوع اين انقلاب شاهد ايجاد فرصت هاي برابر و فراگيرشدن آموزش براي تمام افراد خواهيم بود، همچنين با ايجاد نوآوري هنايي مانند پرينت سه بعدي، واقعيت مجازي و نانو فناوري مي توان انتظار داشت خلاقيت و نوآوري هاي ما بر گونه و زيست بوم انسان تاثير بگذارد و هزاران مشكل پيش روي را حل كند.

***مرزهاي شناور حريم خصوصي
در عصري كه فناوري و فناوري اطلاعات و ارتباطات حرف اول را مي زند، حريم خصوصي به شدت دستخوش تغيير شده و در مرزي شناور از خصوصي و عمومي بودن حركت مي كند. همچنين اگر هر فردي از امنيت سايبري قابل قبولي برخوردار نباشد، صدمات جبران ناپذيري خواهد خورد. بعد از انقلاب صنعتي اهميت ديتا دوچندان مي شود و كوچكترين اطلاعات مانند رانندگي، خواب، وضعيت سلامت، ديدگاه هاي فردي در حوزه هاي مختلف اجتماعي، سياسي و اقتصادي مرتب ثبت شده و غول هاي اطلاعاتي داده هاي بي شماري در مورد هر فرد خواهند داشت. با وجود اين محققان از فناوري هاي مختلفي براي ايمن سازي فناوري اطلاعات در عرصه هاي مختلف مانند بلاك چين نام مي برند. بلاك چين فناوري جديدي در دنياي ديجيتال است و مي تواند به تغيير نقش يا حذف بسياري نهادها و سازمان ها بيانجامد.
با تمام آنچه گفته شد به نظر مي رسد روند ظهور انقلاب صنعتي چهارم يا industry 4.0 از مدت ها قبل آغاز شده و دولت ها و ملت ها راهي جز بررسي دقيق مولفه هاي آن و آمادگي براي استفاده از فرصت ها و مقابله با تهديدهايش ندارند.

**منصوره شوشتري؛ با تغيير و تلخيص از فصلنامه سامانه نو، نشريه علمي - تخصصي مهندسي صنايع دانشگاه علم و صنعت شماره 9، تابستان و پاييز 97. دو مقاله درآمدي بر انقلاب صنعتي چهارم و تهديدها و فرصت هاي انقلاب صنعتي چهارم.
علمي**9157