صندوق‌های بازنشستگی، بحرانی كه روزبه روز بزرگتر می‌شود

بحران صندوق‌های بازنشستگی یكی از پنج بحران اصلی كشور است؛ هدف اصلی تأسیس این صندوق‌ها، افزایش دارایی و سودآوری با درآمد ثابت، برای آن دسته از كاركنانی است كه به سن بازنشستگی رسیده‌اند. درواقع صندوق‌ها و بیمه‌های بازنشستگی به‌صورت چرخه‌ای با اخذ سهمی از حقوق افراد شاغل، حقوق بازنشستگی افراد كهن‌سال را پرداخت می‌كنند. سال‌ها بعد هم شاغلین حقوق فردی را می‌پردازند كه حالا مشغول كار است و در آن زمان بازنشسته می‌شود.

** ریشه مشكلات متعدد صندوق‌ها چیست؟
البته موضوع بدهی دولت به این صندوقها از زمان جنگ شروع شده است، اما یكی از عوامل تشدید این مشكلات در این بخش، بیكاری و بالا رفتن سن امید به زندگی نیروی كار و بازنشستگی پیش از موعد است. بر اساس گزارش مركز آمار ایران، حدود 9.2 درصد یا 7.5 میلیون نفر از 80 میلیون نفر جمعیت ایران را شهروندان مسن تشكیل می‌دهند. كارشناسان جمعیت پیش‌بینی می‌كنند تا سال 1400 جمعیت سالخورده به 10 درصد و در سال 1404 به 30 درصد برسد. این امر سبب پایین آمدن نرخ اشتغال و نسبت متوسط حمایت از حقوق بازنشستگی می‌شود.
زمانی كه تعداد افراد شاغل و واریز كننده منابع به صندوق كاهش می‌یابد، طبعا منابع لازم برای پرداخت حقوق به بازنشستگان كاهش‌یافته است. برای مثال در صندوق تأمین اجتماعی به ازای هر 6/5 نفر كه پول واریز می‌كنند، یك نفر مستمری‌بگیر وجود دارد. درحالی‌كه استاندارد این حوزه این است كه به ازای هر 5/6 نفر واریز كننده یك نفر مستمری‌بگیر داشته باشیم؛ این در شرایطی است كه اكنون در بعضی از صندوق‌های بازنشستگی به ازای هر 2 نفر به یك نفر مستمری پرداخت می‌شود.

**فساد و سوء مدیریت، تشدید بحران
حجم بزرگ پول موجود در این صندوق‌ها، مدیریت دولتی، تغییر دولت‌ها و مسوولین، رویكردهای سیاسی و نحوه اداره این صندوق‌ها، زمینه های سوء مدیریت و فساد در این حوزه و سوء مدیریت منابع صندوق ها را به وجود آورده، موضوعی بخشهایی از آن در دوره رئیس قبلی بیمه تامین اجتماعی آشكار شد و احتمال زمینه‌های فساد در دیگر صندوق‌ها نیز وجود دارد.

** ضعف قوانین و عدم بازنگری در اصول
در قانون تأمین اجتماعی كه در سال 1354 نوشته‌شده، آمده است كه قوانین این بخش باید هر سه سال یك‌بار بر اساس محاسبات آكچوئری بازنگری شود. یكی از مشكلات قانون فعلی، عدم تناسب بین میزان بیمه‌گذاری و سنوات با مزایا و حقوق است كه انگیزه‌ بازنشستگی سریع برای دریافت مستمری را ایجاد می‌كند. در اغلب كشورهای دنیا حداقل سنوات را افزایش می‌دهند تا انگیزه برای بازنشسته شدن زودهنگام كم شود در این شرایط حتی اگر قانون اجازه بدهد، افراد سعی می‌كنند بازنشسته نشوند. برای مثال در ایران صاحبان مشاغل سخت و زیان‌آور سعی دارند با 15 سال سابقه كار بازنشسته شده و حقوق دریافت كنند و سپس جذب بخش خصوصی شده و كار دوم خود را شروع ‌كنند.
از سال 1382 به بعد پس از تصویب قانون مدیریت خدمات كشوری هر فرد كه به استخدام دولت درآمد، پیمانی شده و به‌صورت طبیعی زیرمجموعه سازمان تأمین اجتماعی قرار گرفت. در چنین حالتی ورودی صندوق بازنشستگی كشوری بسته و به‌شدت كاهش یافت. از آن سال تاكنون جمعیت ورودی صندوق بازنشستگی كشوری از یك‌میلیون و 500 هزار نفر به یك‌میلیون و 50 هزار نفر (450 هزار نفر) كاهش‌یافته است، درحالی‌كه جمعیت بازنشسته تحت پوشش این صندوق از 600 هزار نفر به یك‌میلیون و 200 هزار نفر رسیده است. مشاهده می‌كنیم كه نه‌تنها در تنظیم قوانین دقت صورت نگرفته بلكه پس از چند دهه سن بازنشستگی و یا نرخ‌ها موردبازنگری قرار نگرفته است.

** دولتی بودن و عدم خصوصی‌سازی صحیح
در اكثر كشورهای دنیا پرداخت مستمری بر عهده صندوق بازنشستگی خصوصی است، اما در ایران به‌جز تأمین اجتماعی عملاً دولت متولی پرداخت حقوق است. برای پیش‌گیری از ورشكستگی صندوق‌ها دولت امسال ناچار است حدود 53 هزار میلیارد تومان به صندوق‌ها بابت كسری بودجه‌ آن‌ها كمك كند؛ رقمی كه 13 هزار میلیارد تومان بیش از یارانه نقدی است كه دولت در طول سال می‌پردازد. علاوه بر این برآورد می‌شود سالانه بین 15 تا 20 درصد این كمك‌ها افزایش یابد؛ كه باعث فشار بسیار بر بودجه دولت و همچنین خلق نقدینگی در جامعه می‌شود.

** ادغام صندوق‌ها، مدیریت آسان و افزایش توان مالی را در پی دارد.
در كشورهای مختلف جهان حداكثر سه صندوق بازنشستگی (pension fund) برای نظامیان، كارمندان، كارگران وجود دارد. درحالی‌كه در كشور ما هم‌اكنون 18 صندوق بازنشستگی مختلف وجود دارد كه هركدام جامعه‌ی هدف مخصوص و مشكلات و موانع خاص خود رادارند و در مواردی خلاف قانون نیز هستند، ادغام صندوق‌ها علاوه بر همگرایی و یكپارچگی مدیریت صندوق‌ها، به افزایش توان مالی آن‌ها نیز منجر می‌شود در حال حاضر تعداد زیادی صندوق كوچك با منابع محدود و مشكلات متعدد داریم كه برون‌رفت از مشكل به‌تنهایی برای هركدام غیرممكن است.

** فعالیت در بازار سرمایه و مدیریت مالی
صندوق‌ها به‌جای بنگاه‌داری باید مدیریت مالی داشته باشند؛ یعنی منابع را در بورس و فعالیت‌های سود ده سرمایه‌گذاری كنند قطعاً تنها دریافت حق بیمه از شاغلین نمی‌تواند تمام نیاز صندوق‌ها را پوشش دهد، از طرفی اكثر شركت‌ها و بنگاه‌های زیرمجموعه‌ صندوق‌ها زیان ده هستند برای مثال 55 درصد شركت دخانیات متعلق به صندوق بازنشستگی فولاد است و نه‌تنها منفعتی ندارد، بلكه صحبت‌هایی برای فروش اموال این صندوق ازجمله همین سهم برای جبران زیان‌ها مطرح‌شده است. مجموعه شستا (متعلق به تأمین اجتماعی) هم به بنگاه‌داری‌های متعددی از قبیل صادرات، واردات و ... مشغول است كه درمجموع چهار درصد بیشتر سوددهی ندارد. مقایسه كنید با فعالیت‌های مالی یا حتی یك سپرده‌گذاری ساده در بانك‌ كه تا 18 درصد سودآوری دارد!

** برنامه‌ریزی جامع و ثبات مدیریت
در سال 1357 امید به زندگی در كشور مابین 58 تا 60 سال بود و كسی كه در سن 52 سالگی بازنشسته می‌شد، حداكثر 8 سال حقوق بازنشستگی می‌گرفت و بعد فوت می‌كرد. امروز اما امید به زندگی در كشور ما به 72 سال رسیده است، به‌این‌ترتیب كسی كه در سن 52 سالگی بازنشسته می‌شود، 20 سال هم باید حقوق بازنشستگی بگیرد. اگر برنامه‌ریزی صحیح برای رشد جمعیت و پیری جامعه نداشته باشیم، قطعاً در آینده با مشكلات بیشتری مواجه خواهیم شد. بحران فعلی در شرایطی است كه هنوز متولدین دهه 60 به سن بازنشستگی نرسیده‌اند.

مدیریت صندوق‌ها باید باثبات و با تكیه‌بر دانش و مستقل از گرایش‌های سیاسی باشد؛ عاملی كه در سال‌های اخیر باعث بروز مشكلات بسیار درنتیجه اعمال سلیقه‌های مختلف پس از تغییر مدیریت یا تغییر دولت شده است.
در پایان مهم‌ترین مسئله ثبات مدیریت در كشور و در سطح كلان اقتصاد است. در شرایطی كه كشور دچار ركود، بیكاری بالا، تورم، نقدینگی، ریسك بالای سرمایه‌گذاری و سودآوری پایین فعالیت‌های اقتصادی است و بازارهای مالی در آن با تلاطم روبه‌رو هستند، نمی‌توان انتظار داشت صندوق‌های بازنشستگی بهترین عملكرد خود را داشته باشند و دچار بحران و زیان دهی نشوند.

گزارش از امیرحسین گنجی مراد
*اداره كل اخبار چندرسانه ای*ایرناپلاس*