مشتری را كه می بیند،صورتك از چهره اش برمی دارد و چهره آفتاب خورده و چركش و كودكی او آشكار می شود.
پسرك نامش «بسم الله» است و در شیراز ساكن است او صورتك اسباب بازی كه شامل عینك، دماغ و سبیل می شود می فروشـد.
یكی از این ماسك های اسباب بازی را روی صورت خود گذاشته و باید برای صاحبكارش، خدمت كند.
او از جمله كودكانی است كه به جای تفریح و تحصیل و بازی، عهده دار نان آوری خانواده است و باید پول جنس پدر معتاد، خرجی مادر مریض، خواهر و برادر یتیم خود را تأمین كند.
** محاسبه وزن فراموشی
زمانی كه در حال تردد در خیابان های كلانشهر شیراز هستید كافی است ســرتان را بچرخانید دراغلب خیابان ها، چهارراه ها، پشت چراغ قرمز یا كنار خیابان كودكانی را خواهید دید كه زیبایی چهره شان زیرلایه ای از چرك و ســیاهی پنهان شــده است.
برخی با قد و قواره كوچكشان در حال حمل گونی سنگین تر از وزن خود یا كشیدن آن روی زمین هســتند و دستهای كوچكشان زیر بار سختی های زندگی پینه بسته و پاهای خسته شان به كفش های وصله پینه زده كه گاهی از پاهای نحیفشان بزرگتر است عادت كرده است.
این كودكان در شــهر شیراز مانند دیگر كلانشــهرهای كشور فال و دعا، دســتمال كاغذی و سایر اقلام را در كنار خیابان ها و ســرچهارراه ها می فروشند و گاهی نیز با ترازوی خود وزن فراموشی و بی توجهی برخی مردم و برخی دست اندركاران را محاسبه می كنند.
** باج سبیل
عصر یكی از روزها حوالی خیابان ارم، كنار ســایه دیوار چند كودك نشسته و گرم شمارش درآمد روزشان هستند و غریبه هم به داخل جمعشــان راه نمی دهند. در تمام فصول ســال از گرمای تابستان گرفته تا ســوز سرمای زمســتان در حال كار كردن هســتند و به قول خودشــان در زمان باریدن برف و باران كاسبیشــان بهتر است چون شــهروندان با برانگیخته شــدن حس ترحمشان بیشــتر از آنها خرید و كمكشان می كنند.
حســن یكی از همین كودكان كار است كه 10 سال سن دارد و در یكی از خیابان های شیراز مشغول دستفروشی است.
او در یك دست جعبه دستمال كاغذی و در دســت دیگرش پاكت پلاستیكی حجیمی پر از جعبه های مكعبی شكل دستمال كاغذی را حمل می كند و به گفته خودش پاتوقش حوالی میدان نمازی است و آنجا كاسبی می كند.
حسن به خبرنگار ایرنا می گوید: پدر و مادرم را هرگز ندیده ام و با تعدادی از دوســتانم برای شخصی كار می كنیم و او نیز در قبال كار روزانه، به ما روزی یك وعده غذا و مكانی برای خواب می دهد.
حسن كه با نگاه هایش مرتب اطراف را كنترل می كند می گوید: نگران آمدن مأمورین شهرداری هستم .
اواینگونه صحبتش را ادامه می دهد: كســی كه برایش كار می كنیم هر صبح ما را با وانت در مكان هایی كه كمــی از یكدیگر فاصله دارند پیاده می كند و اواخر شــب نیز در همین مكانها به دنبالمان می آید.
«بســم الله» هم یكی از همین بچه هاست كه ماسك اسباب بازی روی صورت خود گذاشــته است.
به بهانه خرید یكی از این ماسك ها به سمتش می روم و مشــغول حرف زدن می شویم. او می گوید كه پدرش او را مجبور به كار كردن می كند و او نیز برای شــخصی كه اســباب بازی ها را تأمین می كند به صورت روزمزدی كار می كند و هر شب در قبال فروشی مشخص مبلغ 20هزار تومان به او می دهد.
بسم الله، مدرسه رفتن را دوست دارد و می گوید كه از دو سال گذشته كه هموطنان افغانی اش را در مدارس ایران ثبت نام می كنند او نیز آرزو دارد درس بخواند و باسواد شود ولی نمی تواند چون باید كار كند و پول به پدرش بدهد.
بسم الله سبیل گنده و عینك را به صورتش زد و گفت: باید باج سبیل بدهیم.
** سرقفلی و انحصار
گفت و گو با تعدادی از این كودكان كار و خیابانی در شیراز مشــخص كرد كه اغلب آنان برای شخصی دیگر كار می كنند كه یا در قبال كار به آنها مكان برای خواب و مقداری اندك پول می دهد یا به صورت روزانه اجناس كسی را می فروشند و مزد دریافت می كنند.
بر اســاس گزارش ها و بررسی و مشـاهدات، مشخص شد حوالی خیابان ارم و میدان دانشجو و برخی دیگر از معابر و مكان های عمومی شیراز برای دستفروشــی در اختیار چند فرد خاص اســت و گویی در تملك آنهاســت كه تعداد این افراد از انگشتان یك دست فراتر نمی رود.
این افراد بــا به كار گیری افراد خصوصا كودكان بی سرپرست و بدسرپرست پول هنگفتی به جیب می زنند و كســی دیگر هم حق ورود و دستفروشــی در این مكانها را ندارد گویی سرقفلی خیابان های شهر به نام چند شخص است كه با گماشتن كودكان و نوجوانان در این محلها، به صورت روزانه پولهای میلیونی به جیب می زنند و اغلب نیز سازماندهی شده هستند.
اگر به جنس و نوع كالاهایی كه این كودكان، نوجوانان و اغلب دستفروشــان ســیار در شیراز به فروش می رسانند توجه شود به نظر می رسد كه مافیایی از نوع دستفروشــی در جریان است چون اغلب كالاها مارك خاصی از دستمال كاغذی یا نوع خاصی اسباب بازی، میوه نوبر و گل است كه این امر این فرضیه را كه این كار سازماندهی شده و از سوی افرادی خاص برای سود شخصی است قوت می بخشد.
صاحب یكی از كیوســك های روزنامه فروشــی در حوالی میدان ارم در گفت و گــو با خبرنگار ایرنا ضمن تاكید بر ایــن مطلب كه اغلب دستفروشان كودك و نوجوان این محدوده ساكن محله ای خاص هستند گفت: دستفروشی در این منطقه سالهاست تحت سلطه چند شخص است و كسی دیگر حق ایستادن و كاسبی در این محل ها را ندارد.
وی افزود: این اشــخاص افرادی را كه اغلب كودكان نوجوانان بین 7 تا 16سال هستند استخدام می كنند كه برای آنها دستفروشی كنند.
وی ادامه داد: اغلب كودكان و افرادی كه در این منطقه دســتفروش سیارهســتند یا بســاط خود را كنار خیابان پهن می كنند، شاگردند و برای شخصی دیگر كار می كنند.
** سد معبر نیستند، آسیب اجتماعی هستند
رئیس اداره پیشــگیری از تخلفات شــهری معاونت خدمات شــهری شــهرداری شــیراز به ایرنا گفت: این افراد دوره گرد كه در خیابان ها، چهارراه ها و معابر سطح شهر دستمال كاغذی، لنگ، گل و یا میوه های فصلی می فروشــند اكثراً كودك و نوجوان هســتند كه سازماندهی شده كارمی كنند.
شهرام سبزیان فرد بیان كرد: اگر مدتی فعالیت آنها را رصد كنیم پی می بریم كه شــخصی با یك خودرو یا وانت اوایل روز این كودكان را در محل هایی مشــخص پیاده می كند و كالاهایی را در اختیارشان قرار می دهد.
وی با اشاره به سیار بودن این نوع كسب درآمد ادامه داد: این افراد به دلیل اینكه معبری خاص را تصرف نكرده اند و پیاده حركت و اقدام به فروش می كنند مصداق ســد معبر نیستند و بیشتر آسیب اجتماعی به حساب می آیند.
وی عنوان كرد: اغلب كســانی كــه در خیابان هایی نظیر ارم، فلكه مطهری، تقاطع قدوسی به سمت همت شمالی، جاده بوشهر و نظایر اینها فعالیت دارند اقدام به فروش خوراكی و میوه های فصلی، گل و ... می كنند توسط افرادی سازماندهی شده و هدایت می شوند.
** شباهنگام دور از چشم ماموران
رئیس اداره پیشگیری از تخلفات شهری شهرداری شــیراز بیان كرد: مكانهایی هســت كه علیرغــم اینكه جزو معابرعمومی شهر است برخی ادعای مالكیت كسب و كار غیر مجاز در آنجا را دارند كه در ســال گذشته و امسال با كمك نیروی انتظامی اقدام به استقرار نیرو در این محل ها كرده ایم.
سبزیان فرد گفت: این افراد در ساعاتی كه ماموران هستند نمی توانند تخلف خود را مرتكب شوند ولی متاسفانه بعد از ساعت 22 كه ماموران محل را ترك می كنند، اقدام به پهن كردن كاســبی خود می كنند.
** جمع آوری فایده ای ندارد
رئیس اداره پیشگیری از تخلفات شهری شهرداری شــیراز گفت: باید آسیب شناسی كلی در این زمینــه صورت گیرد كه چرا كودكان بــه جای درس خواندن، تفریح و ورزش به سوی اینگونه مشاغل كاذب كشیده می شوند.
وی اضافه كرد: این معضل به صورت ضربتی و با جمع آوری حل نخواهد شد برای حل این مشكل باید راه كاری علمی را تدوین كرد و برای تك تك آسیب ها برنامه ریزی علمی انجام داد و آنها را اجرا كرد این كودكان آســیب دیدگان اجتماعی هستند كه باید با كمك تمام دستگاه های متولی نظیر نیروی انتظامی، دادگستری، بهزیستی كمیته امداد و. . . در این زمینه چاره جویی كلی شود.
** تأثیر منفی در روح و روان كودك و جامعه
رؤیا طاهری روانشناس كودك گفت:گدایی یا گماشــتن كودكان برای انجــام كارهای كاذب علاوه بر آنكه با احساسات و عواطف افراد جامعه بازی می كند می تواند عوارض و پیامدهای منفی زیادی در بر داشته باشد.
وی بیان كرد: این گونه مشــاغل علاوه بر زشت كردن چهره شهر تاثیرات منفی بر روح و روان افرادی كه به این كار اقدام می كنند خواهد گذاشت مخصوصا كودكانی كه به جای تحصیل و تفریح اقدام به اینگونه كارهای كاذب می كنند قطعا جلو رشد عقلی آنها گرفته خواهد شد.
طاهری اضافه كرد: این مشاغل سبب كسالت، تنبلی و عامل از بین رفتن روحیه اعتماد به نفس می شود و استعداد كودكانی را كه می تواند در مسیر راه های مشروع و معقول قرار گیرد به انجماد و نابودی می كشاند و بهره وری نیروی كار آینده كشور را كاهش خواهد داد.
این روانشناس بیان كرد: كودكانی كه به این كارها گماشــته می شوند در مواقع بســیاری مورد سوءاستفاده های مختلف روانی و جنسی قرارخواهند گرفت كه خود می تواند پیامدهای ناخوشــایندی برای سلامت جامعه دربر داشــته باشــد.
** معاهده جهانی حقوق كودك و اقدام های غیر مفید
آتنــا علوی كارشــناس ارشــد حقــوق خصوصی و وكیــل پایه یك دادگستری در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: 22خرداد ماه هر سال برابر با 12ژوئن در تمام كشورهای جهان روز منع كار كودك نامگذاری شده است.
وی ادامه داد: در ماده 32 پیمان جهانی حقوق كودك اشاره شده كه لازم است كودك در برابر هر كاری كه رشد و سلامت او را تهدید می كند حمایت شود و دولت ها باید حداقل سن كار و شــرایط كار كودكان را مشــخص كنند. همچنین ماده 26 ایــن پیمان آمده هر كودكی حق دارد از تامین اجتماعی از جمله بیمه اجتماعی برخوردار شــود.
این فعال اجتماعی افزود: كودكان كار به كودكان كارگری گفته می شــود كه به صورت دایم به خدمت گرفته می شوند. ایران نیز در ســال 1373پیمان نامه جهانی حقوق كودك را امضا كرد و تعهدات كودكان كار و خیابانی را پذیرفت اما با گذشت بیست و سه سال هنوز این قشر به رسمیت شناخته نشده و اقدام جدی در این زمینه در كشور صورت نگرفته است.
**خلاء های قانونی
معاون امور اجتماعی اداره كل بهزیسـتی اســتان فارس با اشاره به آنچه خلاء های قانونی در زمینه كودكان كار و كودك آزاری نامید گفت: بارها در جلســات متعــدد نبود قانون در زمینه حمایت از حقوق كودكان گفته شــده و این امر مستلزم بازنگری كلی اســت.
معصومه فروتن در مصاحبه با ایرنا افزود: متاسفانه در كشور ما هنوز قانونی وجود ندارد كه فرزند از پدر و مادر خود به دلیل ســهل انگاری و كودك آزاری بتواند شكایت كند و یا معترض باشد كه واحدهای مددكاری رأسا ورود كنند.
وی با اشــاره به امضای كنوانســیون جهانی حقوق كودك و عضو بــودن ایران در آن گفت: به لحاظ تعریف جهانی كودك آزاری اگر پدر و مادری نتوانند به لحاظ هر یك از مواردی نظیر تحصیلی، آموزشــی،خوراك، تغذیه ســالم، فیزیك، بیماری، ســلامت فرزند خود را تأمین كنند نمونه بارز كودك آزاری محســوب می شود ولی متاسفانه در كشــور ما زمانی كه صحبت از كودك آزاری می شود تنها ذهنها به سمت آزار جسمی و جنسی خلاصه می شود.
معاون امور اجتماعی بهزیســتی فارس بیان كرد: متاسفانه هنوز در كشــور قانونی در زمینه كــودكان كار نداریم ولی در ســالهای اخیر تلاشهایی در این زمینه انجام شــده كه امیــدوارم به نتیجه مطلوبی منتهی شــود.
وی اقدامات انجام شــده در زمینــه كودكانی كه به كار گماشته می شوند را اینگونه توضیح داد: با همكاری شهرداری و نیروی انتظامــی این كودكان جمع آوری و به بهزیســتی منتقل می شــوند و اگر بد یا بی سرپرســت باشند تنها با حكم دستگاه قضا در خانه های كودك و نوجوان، اسكان داده خواهند شد.
وی ابــراز امیدواری كــرد اگر قانون مفید و ســازنده ای در این زمینه تدوین شــود و آموزش های لازم نیز به كودكان در سازمان های مربوطه نظیر آموزش و پرورش داده شــود امید آن می رود كه شرایط موجود بهبود یابد.
** جای خالی كار دانشگاهی برای كودكان كار
مدیر اجتماعی دانشگاه شیراز گفت: یكی از اهداف معاونت اجتماعی این است كه فعالیت دانشجویان و توان علمی دانشگاه در بحث فرهنگی و اجتماعی به سمت نیاز محوری و مشكلات شهری سوق پیدا كند.
محبوبه البرزی در مصاحبه با ایرنا ادامه داد: یكی از مشكلات جامعه كودكان خاموش یا كودكان كار است كه از زوایای مختلفی نظیر اجتماعی، آموزشی، حقوقی، تربیتی می توان به این مساله ورود كرد و آن را مورد بررسی علمی قرار داد.
وی اضافه كرد: از جنبه های مختلف معضل كودكان كار را كاوش كردیم و به این نتیجه رسیدیم كه جای كار علمی دانشگاهی و دانشجویی در این زمینه خالی است و به همین دلیل به فكر ایجاد جشنواره ای علمی فرهنگی دانشجویی در زمینه كودكان كار با كمك آموزش و پرورش، بهزیستی و...با محوریت دانشگاه شیراز هستیم كه در اردیبهشت ماه سال آینده(97) برگزار خواهد شد.
مشاور رئیس دانشگاه شیراز در امور زنان ضمن تاكید بر اینكه مداخله دانشگاه در زمینه كودكان كار مداخله ای مستقیم نخواهد بود عنوان كرد: طرف ما ارگان های متولی كودكان كار هستند و برگزاری این جشنواره به طور مستقیم بر جایگاه اقتصادی مافیای این كار تاثیر نخواهد گذاشت و تنها نوعی كار علمی در زمینه آگاهی و شفاف سازی است كه اجرای آن به متولیان كار و ارگان هایی نظیر شهرداری و ... برمی گردد .
البرزی گفت: متاسفانه موضوع كودكان كار بیشتر كتمان می شود و تلاش ما این است كه با كاری علمی این معضل به جای پاك شدن مطالبه گری شود
** كارهای علمی و عملی
مدیر فرهنگی دانشگاه شیراز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: بعد از مطالبات رهبر معظم انقلاب درمورد آسیب های اجتماعی، دانشجویان دانشگاه شیراز در كانون دانشجویان آفتاب كه در حوزه آسیب های اجتماعی فعال هستند به این فكر افتاده اند كه برنامه ای تدوین كنند كه مشكلات اجتماعی را برای جامعه شفاف كنند .
حسین نائینی افزود: این كانون دانشگاهی تلاش دارد در زمینه كودكان كار كارهای جدید و علمی انجام دهد البته یكسری سازمان ها باید در كنار دانشگاه به این مشكل ورود پیدا كنند تا این كار نتیجه عملی در برداشته باشد.
وی ادامه داد: تجربه ثابت كرده در هر موردی كه دانشگاه ورود كرده برد و نتیجه كار خیلی بهتر بوده است و اگر زمینه ورود علمی به معضلات اجتماعی برای دانشگاه و همچنین تقویت تشكل های مردم نهاد فراهم شود قطعا می توان در مورد مشكلات اجتماعی به دستاوردهای بهتری دست یافت.
وی به برگزاری جشنواره علمی فرهنگی كودكان خاموش با موضوع كودكان كار اشاره كرد و گفت: این جشنواره كارگاه های تخصصی را شامل می شود كه در طول سال دایر می شود و تلاش داریم این كارگاهها در سازمانهای دیگر نیز برگزار شود و سعی شده تمام پژوهش ها در این جشنواره كاربردی باشد و همچنین این جشنواره بصورت كشوری برگزار شود.
این جشنواره 18 اردیبهشت سال 97 در بین تمام دانشگاههای كشور در حوزه علمی پژوهشی وفرهنگی هنری به میزبانی دانشگاه شیراز برگزار خواهد شد.این همایش در بخش علمی شامل مقالات علمی طرح های پژوهشی كاربردی و همچنین در بخش فرهنگی شامل جشنواره عكس كلیپ فیلم كوتاه پوستر نقاشی و شعر با موضوع كودكان كار 5 تا 13 سال خواهد بود.
در طول این جشنواره و قبل از آن نشست هایی با موضوع كار كودكان و موانع حقوقی، دیدگاه آكادمیك، فعالیت تشكل های مردم نهاد و سمن ها در پیشگیری و حل آسیب های اجتماعی، دانشگاهیان و كودكان كار و فعالیت های داوطلبانه، نقش خانواده ها در كار كودكان ،تهدیدهای پیش رو جامعه و نگاه روان شناسان و جامعه شناسان به موضوع كودكان كار برگزار خواهد شد.
** كودك كار و كودك خیابانی
سید حسن موسوی چلك رئیس انجمن مددكاران اجتماعی ایران معتقد است: هیچ وقت نمی توانیم كودك كار و خیابان را حذف كنیم و اگر بپذیریم كه كودك كار و خیابان حذف شدنی نیستند، باید ساز وكار دیگری را پیش بینی كنیم كه البته در آیین نامه هم پیش بینی شده ولی اجرا نشده است.
وی 16 آبان 96 در مقاله ای نوشت:كودكان را باید حداقل به دو گروه تقسیم كنیم. نخست كودكان كار كه اگر بخواهیم بحث كودكان كار را داشته باشیم، قانون كار مبنای بررسی ماست. كودكان كار خود به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ یك دسته كودكان كاری كه زیر 15سال هستند و طبق قانون كار، كار بچه‌های زیر 15سال براساس ماده79 ممنوع است.
طبق همین قانون كار در ماده80،افراد 15 تا 18ساله كارگر نوجوان نامیده می‌شوند و درواقع ما كار كودكان 15 تا 18سال را به‌صورت رسمی پذیرفته ایم. ماده75 قانون كار هم مشخص كرده بچه‌هایی كه مشمول ماده80 می‌شوند، یعنی بچه هایی كه 15 تا 18ساله هستند، باید ساعت كار كمتری داشته باشند و كار به جسم و روحشان آسیب نزند.
پس ما گروهی از كودكان را داریم كه كارگر نوجوانند و رسما می‌توانند كار كنند، اما از انجام برخی كارها منع شده اند. گروه دیگر كودكان خیابانی هستند. كودكانی كه خانه شان در خیابان است. طبیعتا عوارض و پیامدهای كار برای این كودكان الزاما شبیه همدیگر نیست.
كاركردن در خیابان خود به خود عوارض دارد از تحقیر كردن گرفته تا كار زیادی كشیدن از آنها، آزار محسوب می‌شود.
براساس آیین نامه ساماندهی كودكان خیابانی كه سال84 در هیات دولت مصوب شد، 13سازمان مسئولیت دارند. مدیریت آن با بهزیستی است، ولی كمیته امداد، دادگستری، علوم پزشكی، آموزش و پرورش، شهرداری، فرمانداری و... مسئولیت هایی را برعهده دارند كه در آیین‌نامه مشخص شده و براساس آن وظایف هر دستگاه هم كاملا مشخص شده است و هیچ مورد غیرشفافی هم وجود ندارد.بیمه سلامت فعلی، فنی و حرفه ای و حتی سیستم قضایی در قبال این گروه كودكان مسئولیت دارند.
موسوی چلك می گوید: نكته قابل توجه اینكه اصلا جمع آوری كودكان در هیچ كجای آیین نامه نیامده و تنها از «جذب و شناسایی» یاد شده است. درواقع جمع آوری این كودكان كار اشتباهی است. بارها و بارها با نگاه سیاسی و فشارهایی كه وارد می‌شود جمع آوری این كودكان در دستور كار قرار می‌گیرد تا بنا به ملاحظاتی در مقاطع زمانی خاصی به اصطلاح آبروداری كنند، اما واقعیت این است كه اینها بچه های این مملكت هستند.
اكثر این كودكان كسانی هستند كه برای تامین معاش خانواده مجبورند در خیابان كار كنند هرچند این امر آنها را در بیشتر اوقات از رفتن به مدرسه و تجربهٔ دوران كودكی بی بهره می‌سازد و سلامت روحی و جسمی آنها را تهدید می‌كند.
طبق ماده 32 پیمان جهانی حقوق كودك، نباید كودكان را به كاری كه رشد وسلامتشان را تهدید می كند گمارد و در چنین مواردی كودك باید مورد حمایت دولت ها قرار گیرد. كشور ما یكی از امضاكننده های این معاهده است.
بر اساس آمار سازمان جهانی كار، سالانه 250میلیون كودك 5تا 14سال در جهان، از كودكی محروم می شوند و از این تعداد 120میلیون كودك،وارد بازار كار تمام وقت می شــوند كه 61 درصد این كودكان در آسیا،31درصد آفریقا و هفت درصــد در آمریكا لاتین زندگی می كنند.
گزارش از: محمد امین افشارپور ** ویرایش و انتشار: غلامرضا مالك زاده
9873/ 1876
شیراز- ایرنا - عینك، سبیل و دماغی گنده صورتش را پوشانده و هنگامی كه داخل سوتك چسبیده به سبیلش می دمد، لوله ای نی مانند بیرون می جهد كه جست و خیز و شیطنت دوران كودكی را به ذهن می آورد.