قرارداد مطلوب میان ناشر و مولف چگونه باید باشد؟

روز یكشنبه بیستم اردیبهشت سرای اهل قلم واقع در طبقه ی دوم «شبستان» در نمایشگاه بین المللی كتاب میزبان میهمانانی بود كه برای شركت در نشستی با عنوان «مدیریت حقوق نشر دیجیتال و انواع قرارداد بین مولف و ناشر» و شنیدن سخنرانی سه تن از كارشناسان حوزه ی نشر گرد آمده بودند، اما تنها یكی از آنها در این نشست حضور یافت و با سخنرانی خود در خصوص طراحی قراردادهای نوین نویسنده-ناشر برای كتاب های چاپی و الكترونیكی از میهمانان پذیرایی كرد.

جسیكا سانگر در سخنرانی یك ساعته ی خود كه با ترجمه ی شیوای مترجم همراه بود، با این مقدمه كه دارایی های یك ناشر در حقوقی كه در اختیار دارد مجسم می شود و قرارداد میان ناشر و نویسنده از این حقوق محافظت می كند، به بررسی مواردی پرداخت كه دوطرف باید در قرارداد بر سرشان به توافق برسند. در ادامه بخش های مهمی از این سخنرانی را كه رعایت آنها موجب به حداقل رسیدن اختلافات میان ناشران و نویسندگان خواهد شد، بیان می كنیم:



***قرارداد شفاف و مستند؛ لازمه ی همكاری بی دردسر

قرارداد ناشر-نویسنده به عنوان توافق نامه یی معتبر و لازم الاجرا در برابر قانون، مبنایی برای واگذاری بخش هایی از حقوق نویسنده به ناشر و همچنین پرداخت به نویسنده محسوب می شود كه درجه یی از اطمینان را برای پروژه های مرتبط با كتاب فراهم می آورد.

با توجه به اینكه ناشر و نویسنده هركدام از انتشار كتاب منافع متفاوتی دارند، باید قرارداد میان آنها این منافع را درنظر داشته باشد؛ ناشر به دنبال فروش، كیفیت محتوا، توسعه برند و ... است و نویسنده به دنبال گرفتن حق تالیف، محافظت از انتشار یا استفاده ی غیرقانونی از اثر و ... است.

با توجه به اینكه اساس قرارداد ناشر و نویسنده انتقال مجموعه یی از حقوق از نویسنده به ناشر است، همواره «بار اثبات» آن بر عهده ی ناشر است؛ بدین معنا كه این ناشر است كه باید اثبات كند این حق به او واگذار شده است.

در قانون «حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان» ایران مصوب 1348 هم مانند قانون انتشار (كپی رایت) آلمان ذكر شده كه باید این حقوق از نویسنده به ناشر انتقال یاید. بر همین اساس ناشران باید توجه داشته باشند در قرارداد، حقوقی را كه قرار است از نویسنده دریافت كنند به صورت جزیی ذكر كنند. نتیجه ی عملی چنین اقدامی این است كه لیست بلند و بالایی از حقوقی كه قرار است از نویسنده به ناشر منتقل شود را به صورت شفاف مكتوب كنیم.

به عنوان نمونه باید در قرارداد مسایل مرتبط با مجوزهای بهره برداری از اثر شامل چاپ و انتشار، اشكال انتشار، اقتباس، ترجمه، اعطای مجوز استفاده از محتوا به اشخاص ثالث، دوره ی زمانی انتقال حقوق و ... مشخص شود. (در ماده 12 قانون حمایت از حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان سال 1348 این دوره ی زمانی 30 سال قید شده اما در قانون سال 1389 این دوره ی زمانی به 50 سال افزایش یافته است.)

ممكن است میان ناشر و نویسنده اختلافاتی صورت بگیرد كه مبناهای مشخصی دارند و می توان با نوشتن قراردادی شفاف از این تعارض های احتمالی اجتناب كرد. مسایلی چون خواسته های نویسنده در مورد عنوان یا طرح روی جلد، نارضایتی نویسنده از كیفیت كاغذ، تغییرات پیشنهادی ویراستار، حقوق واگذار شده، سطح و نوع تبلیغات، حق تالیف و ...

نكته مهم این است كه پایان مذاكره میان ناشر و نویسنده به امضای قرارداد ختم شود، نه اینكه هنوز دو طرف در مواردی به تفاهم نهایی نرسیده باشند و قرارداد امضا شود. همچنین لازم است برای معتبر و الزام آور بودن قرارداد، توافق نامه ها را مستند كنید. این قاعده در مورد تغییرات آتی قرارداد هم صدق می كند.



***حقوق و تكالیف متقابل ناشر و نویسنده

قرارداد میان ناشر و نویسنده رابطه یی قراردادی میان ناشر و نویسنده است كه علاوه بر اینكه حقوق دو طرف را تعیین و مستند می كند، حقوق اشخاص ثالث را هم مشخص می كند.

به رغم اینكه مسوولیت مسایلی چون حقوق تصویرها و نام ها، حریم گفته های محفل های خصوصی برعهده ی نویسنده است، اما این ناشر است كه مسوولیت نهایی اشتباه احتمالی در این مسایل را برعهده دارد. اگر قرارداد درست تدوین و تنظیم شده باشد، ناشر می تواند خسارت های احتمالی ناشی از این اشتباه ها را از نویسنده مطالبه كند.

بسیاری از مشكلات از شناسایی مبهم نویسنده و ناشر و موضوع كتاب ناشی می شود، بنابراین یكی از مهمترین نكته ها در تنظیم قرارداد، شفاف بودن این موارد در متن قرارداد است. همچنین به خاطر كم تجربه بودن برخی نویسندگان حتما باید در متن توافق نامه تاكید شود كه هدف از نوشتن این قرارداد، استفاده ی تجاری از اثر است.

نویسنده در قرارداد باید در ارتباط با خلق اثر، استانداردهای كیفی، حجم كتاب، همكاری با ویراستاران، موعد تحویل اثر و ... هم تعهدات جدی داشته باشد.

مهم است حقوقی كه با ناشر منتقل می شود به صورت «انحصاری» واگذار شود و به صورت كتبی نوشته شود كه نویسنده این حقوق را به ناشر دیگری منتقل نكند یا اثر مشابهی را به ناشر دیگر واگذار نكند.

در قرارداد باید از نویسنده تضمین گرفته شود كه حق و حقوق اشخاص ثالث ضایع نشده باشد و اگردر طول اجرای قرارداد مشخص شود كه نقض حقی صورت گرفته خود نویسنده در قبال آن مسولیت دارد.

در برابر، ناشر باید در مورد تكثیر، تولید و توزیع كتاب تعهداتی را متقبل شود. ناشر همچنین در مورد ترویج و تبلیغات مناسب برای كتاب مسوولیت دارد.

درست است كه در جریان قرارداد، حق و حقوق زیادی از نویسنده به ناشر واگذار می شود اما ناشر نباید تمامی حقوق واگذار شده را به اجرا گذارد، بلكه باید انتخاب كند كه از كدامیك از این حق و حقوق در تولید اثر استفاده كند.

درست است كه حقوق متنوعی را از نویسنده به ناشر منتقل می كنیم، اما ممكن است در برهه یی از زمان یكی از این حقوق به دلایلی به نویسنده بازگردانده شود، قرارداد باید به نحوی تدوین و تنظیم شده باشد كه قرارداد برای باقی مانده ی این حقوق موثر و پایدار بماند و در لازم الاجرا بودن مابقی آن خللی ایجاد نشود.



***مسایل ویژه ی كتاب های الكترونیكی

در انتشار نسخه های الكترونیكی كتاب، مسایلی وجود دارد كه در نسخه چاپی با آن مواجه نیستیم و نویسنده و ناشر باید در مورد این مسایل در قرارداد به صراحت به توافق برسند. در این نوع قرارداد ها لازم است حق و حقوق بیشتری به ناشر انتقال داده شود.

مسایلی در مورد اینكه جستجوی متن یا فهرست كتاب در فضای مجازی كه به نوعی اقتباس از آن تلقی می شود، به چه شكل خواهد بود؟ آیا اجازه ی اجاره ی الكترونیك داریم؟ آیا اجازه داریم اثر را در فضای ابری در دسترس قرار دهیم؟ آیا با توجه به الزامات بازاریابی می توان فصل های مجزا از كتاب را مورد استفاده قرار داد؟ آیا اجازه داریم در كتاب الكترونیك از قابلیت تبدیل متن به صدا برای كسانی كه توان خواندن ندارند استفاده كنیم؟

از آنجا كه عوامل مختلفی در زنجیره ی تولید و توزیع كتا ب های الكترونیكی درگیر هستند، فارغ از اینكه ناشر یا شخص سوم از این حقوق استفاده خواهد كرد، تمامی حقوق باید از نویسنده به ناشر واگذار شود. به عنوان نمونه در مورد اعطای مجوز استفاده از اثر، ناشر نه تنها باید حق استفاده از اثر را برای خودت محفوظ نگه دارد، بلكه باید امكان اعطای مجوز استفاده از اثر به شخص سوم را هم در اختیار داشته باشد.

اقتباس از اثر به منظور ایجاد فرمت های مشخص الكترونیكی از قبیل خلاصه سازی یا بخش بندی اثر، پیوند دادن اثر به اجزای تعاملی، مسایل مرتبط با ذخیره سازی و توزیع نسخه های الكترونیكی در فرمت های خاص و در اختیار گذاشتن اثر از طریق پایگاه داده های الكترونیك (با استفاده از ابزارهای مرتبط چون كامپیوتر شخصی، موبایل، كتابخوان های الكترونیك)، تبلیغات در اینترنت، اشكال ناشناخته ی كاربری در آینده و ... در زمره حقوقی است كه باید از طرف نویسنده واگذار شود.

« موجود بودن اثر» هم مبحثی مختص به كتاب های الكترونیك است كه توافق میان ناشر و مولف در مورد آن از اهمیت زیادی برخوردار است. در نسخه های چاپی به مرحله یی می رسیم كه كتاب دیگر در بازار موجود نیست، ولی در نسخه های الكترونیكی اینگونه نیست. در قرارداد باید لحاظ شود كه در دسترس قرار دادن نسخه ی الكترونیكی كتاب و همچنین عرضه نسخه چاپی به منزله موجود بودن كتاب و دربرگیرنده ی حق و حقوقی برای ناشر است.

«پرداخت» و حق تالیف كه بخاطر وجود واسطه ها و بازیگران بیشتر در نشر و توزیع و تبلیغ كتاب های الكترونیكی از پیچیدگی بیشتری برخوردار و منشا بسیاری از اختلافات میان نویسنده و ناشر است هم باید در قرارداد میان دوطرف لحاظ شود. باید در قرارداد مشخص شود كه آیا قرار است قیمت مقطوعی به او پرداخت شود؟ یا درصدی از فروش، یا پرداخت ثابت. همچنین باید مشخص شود كه اساس محاسبه چه باشد. آیا قرار است درصدی از خالص دریافتی باشد یا درصدی از درآمد حاصل از اعطای مجوز استفاده از اثر؟

«بحث مدیریت حقوقی الكترونیك» (DRM) هم یكی از مهمترین مسایل لازم الذكر در قراردادهای میان ناشر و نویسنده در كتاب های الكترونیكی است. در این زمینه دو نوع مدیریت سختگیرانه و مدیریت روانی وجود دارد. در مدیریت سختگیرانه مانند adobe خواننده نرم افزار را نصب كند و نزد adobe یك حساب كاربری ایجاد كند. نقطه ضعف این روش این است كه امكان شكستن قفل وجود دارد و امكان شناسایی منبعی كه نسخه الكترونیكی را به صورت غیرمجاز منتشر كند نیز وجود ندارد.

در مدیریت روانی كه كارآمدی بیشتری دارد و توصیه می كنیم كه از این روش استفاده كنید، نیازی به ثبت نرم افزار وجود ندارد و محصول به صورت مرئی یا نامرئی ته نقش دار(watermarked) می شود و امكان برداشتن ته نقش حك شده در متن كتاب فراهم نیست. بر همین اساس به رغم اینكه در كپی كردن محدودیتی وجود ندارد، امكان شناسایی مشتری فراهم می شود.

مفاد مهم دیگری هم باید در قرارداد میان ناشر و نویسنده لحاظ شود. از جمله تعهدات ناشر در مقابل وراث نویسنده، توافق در مورد نسخ به روزرسانی شده و بازبینی اثر برای ویرایش های بعدی، توافق در مورد زمینه ها و نحوه فسخ قرارداد، بازبینی قرارداد، انتخاب مرجع رسیدگی به اختلافات و ...

*گروه پژوهش و تحلیل خبری

پژوهش**9275**2054