چهارشنبه سوری؛ سر آغاز جشن های نوروزی

ایرانیان باستان روزهای پایان سال و آغازین روزهای سال نو را جشن می گرفتند و جشن سوری كه اكنون به چهارشنبه سوری مشهور است در واقع آغاز جشن های نوروزی محسوب می شد.

جشن سوری در فرهنگ آریایی پیش درآمد عید نوروز شناخته شده است كه همواره در طول تاریخ، پیش از فرا رسیدن سال نو برگزار می شد و همچنان نیز در میان ایرانیان از جایگاه والایی برخوردار است.

چهارشنبه سوری سنت و آیینی كهن به شمار می رود كه از سده های طولانی در میان مردمان ایران زمین مرسوم بوده است و به عنوان یك رسم اصیل ایرانی در دوران پیشین بر پایه ی این باور كه آتش به عنوان تنها عنصر چهارگانه ای كه آلوده نمی شود و پاك می ماند؛ برپا می شد.

این آیین در حقیقت مراسم باستانی پنج روز آخر سال به نام پنجه دزدیده یا اندرگاه بوده و از جمله آیین های كهن زرتشتی است كه در میان اقوام آریایی در شب چهارشنبه پایان سال خورشیدی برگزار می شد.

بر پایه ی پژوهش های صورت گرفته تاریخ برگزاری جشن سوری را در ایران باستان نمی توان از سه راه بیرون دانست. این مراسم یا در بیست و ششم اسفند یا در نخستین شب پنجه بزرگ (پنج روز پایان سال) و در احتمالی دیگر در واپسین شب سال برگزار می شده است.

واژه ی سور به معنی سرخ است و به آتش اشاره دارد. البته سور در مفهوم میهمانی و جشن هم در فارسی به كار رفته است. بر پا داشتن آتش در این روز نیز گونه ای از گرم كردن جهان، زدودن سرما، پژمردگی و بدی از تن بوده است. بسیاری از آیین هایی كه اكنون در پایان سال و شب چهارشنبه سوری برجای مانده، كنایه و نمادی از پیشكش های انسان ها برای نذر به خدایان و ارواح محسوب می شود.

آتش نزد ایرانیان قدیم نماد روشنی، پاكی، طراوت، سازندگی، زندگی، تندرستی و نشانه ی خداوند در روی زمین بوده است.

فردوسی در شاهنامه ی خویش به مراسم چهارشنبه‌ای در نزدیكی نوروز اشاره می كند كه نماد كهن بودن این جشن است.

برخی از آیین های جشن سوری عبارتند از بوته افروزی، آب پاشی و آب بازی، فالگوش نشینی، قاشق زنی، كوزه شكنی، فال كوزه، آش چهارشنبه سوری، خوردن آجیل مشگل گشا، شال اندازی و … كه ایرانیان خود را ملزم به انجام دادن تمام یا برخی از آنان می دانند.

یكی از آیین های بسیار شایان نگرش شب چهارشنبه سوری، تهیه ی آجیل مشكل گشاست. در باور ایرانیان باستان هر فردی كه مشكل و گرفتاری داشته باشد این آجیل را خریداری كرده و به عنوان نذر و پیشكش برای رفتگان، میان دیگران پخش می كند. آجیل مشكل گشا همان آجیل متشكل از هفت گونه میوه ی خشك همچون پسته، بادام، سنجد، كشمش، گردو، برگه هلو، انجیر و خرماست كه در آیین های باستانی دیگر پخش می شد.

فال كوزه كه در جشن چهارشنبه سوری برگزار می شده با هدف آگاه شدن از سرنوشت با خواندن شعر و فال زدن بود. فال كوزه بیشتر در روزگار گذشته در آیین های میهمانی و جشن های همگانی و خانوادگی یا در جشن های ملی برای فال بینی و سرگرمی به كار می رفت.

رسم شال اندازی نیز از دیگر رسم های این جشن باستانی بوده است بدین صورت كه جوانان به ویژه افرادی كه نامزد دارند از روی بام خانه ی دختر، شال خود را فرو می اندازند و صاحب خانه، شیرینی و گاه پیراهن و ... در شال می پیچد و گره می زند. افرادی كه شال یا كجاوه می اندازند، دیده نمی شوند و نباید شناخته شوند. در آذربایجان آیین كجاوه اندازی و دیگر شهرها رسم شال اندازی انجام می شود.

آیین قاشق زنی در تهران و بسیاری دیگر از نواحی ایران، شكلی دیگر از كجاوه اندازی است. قاشق زنان با پارچه ای بزرگ و به ویژه در چادر زنانه خود را پنهان می كنند و نباید شناخته شوند و سخن گویند و افرادی كه در خانه هستند، در پیاله یا بادیه آنان، آجیل، نقل، نبات و ... می ریزند.

با گذر زمان چهارشنبه سوری، این آیین نیك، دستخوش تغییرات فراوانی شد و رواج برخی از اعمال نادرست، تا میزانی مراسم این روز مهم را از شكل كهن و باستانی خویش خارج ساخته است.

در زمان حاضر، انجام دادن برخی رفتارهای ناهنجار و نامتعارف - مانند ترقه بازی - به بهانه ی برگزاری این مراسم، هر ساله حوادث ناگواری را رقم می زند و علاوه بر ایجاد خسارت های مالی، تلفات انسانی نیز در بردارد كه كام ایرانیان را در آستانه ی سال نو و جشن های عید نوروز تلخ می كند. بیشترین قربانیان این رفتارهای خطر آفرین نوجوانان و جوانان هستند كه با شور و نشاط سال های نوجوانی و جوانی، رفتارهای هیجانی كنترل ناپذیری از خود بروز می دهند و با این گونه رفتارهای خود، خانواده و جامعه را دچار مشكل می كنند.

در آداب و رسوم تمامی جوامع جشن هایی وجود دارند كه اگر كاركردی مثبت در راستای همدلی، افزایش تعامل اجتماعی، تفریح و شادی و ... باشد، پسندیده است اما اگر خطرهایی جانی و مالی را به همراه داشته باشد، نه تنها نكوهیده خواهد بود، بلكه آن سنت و آداب را كم رنگ كرده و به حاشیه می برد. در واقع، هرگونه بی توجهی به نكات ایمنی و سهل انگاری در برپایی مراسم چهارشنبه سوری می تواند زیان های جانی و مالی سنگین و غیرقابل جبرانی را به دنبال داشته باشد. به همین دلیل نخست باید نگاهی آسیب شناسانه به این مراسم داشت.

كارشناسان راهكارهایی را برای پیشگیری از آسیب های احتمالی در شب چهارشنبه سوری پیشنهاد داده اند، كه از آن جمله می توان به وجود نظارت و كنترل به وسیله ی والدین، جامعه و دولت، آموزش و یادآوری خطرات ناشی از استفاده از مواد انفجاری (محترقه)، حضور خانواده ها به همراه فرزندان خود در مراسم چهارشنبه سوری و اختصاص مكان های مشخصی با نظارت نامحسوس نیروی انتظامی برای كنترل و پیشگیری از حوادث و تا حدی رسیدگی فوری به حوادث ایجاد شده اشاره كرد.

از دیگر روش های مطرح شده برای كاهش خطرات آخرین چهارشنبه آخر سال جلوگیری از آتش روشن كردن در معابر عمومی و پررفت و آمد، ممانعت از ورود مواد محترقه یا نظارت بر نحوه ی توزیع آن، نظارت كامل ارگان های ذیربط بر فروش مواد محترقه، لزوم داشتن مجوز فروش برای فروشندگان مواد محترقه و همكاری و هماهنگی كامل میان ارگان های مختلف در راستای نهادینه كردن اخلاق، حقوق شهروندی و گرایش به شادی های واقعی و تامین امكانات لازم مانند پارك های تخصصی و خانوادگی هستند.

اینك در آستانه ی آغاز مراسم چهارشنبه سوری امید است تا با یاری تمامی مردمان ایران زمین، این رسم كهن و باستانی با شكوه هر چه تمام تر برگزار شود و با رعایت تمامی نكات ایمنی شاهد برگزاری این آیین به دور از هرگونه خطر و تهدید سلامت افراد باشیم و با شادی و خوشی به استقبال بهار برویم.

برگرفته از: كتاب تاریخ نوروز و گاه شماری ایران

*گروه اطلاع رسانی

پژوهشم**1642**2059**2002**9131