ایران و تركیه دو فرهنگ كهن ایرانی و عثمانی را نمایندگی می كنند

به گزارش ایرنا، اولین مجمع عمق بخشیدن به همكاری های بخشی و مالی ایران و تركیه با همكاری دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران IPIS، مركز پژوهش های استراتژیك ترك آسیا (تاسام TASAM) استانداری وان و آژانس توسعه آناتولی شرقی، روز جمعه در شهر وان آغاز به كار كرد.

'سیدعلی موجانی' كارشناس ارشد وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران یكی از سخنرانان این نشست با عنوان 'آیا ایران و تركیه هیچ‏گاه در صفت دو تمدن به گفت وگو نشسته‏اند؟'، برای حضار سخنرانی كرد.

وی اظهار داشت:موجانی با اشاره به تحولات اخیر در منطقه، تشكیل چنین مجمعی در فضای روابط كنونی دو كشور كه در سطوح مختلفی نسبت به سال‏های گذشته بیش از هر مقطعی پرتنش و غبارآلود دیده می شود، حایز اهمیت دانست.

وی گفت: شك نیست كه تحولات سوریه و سپس عراق كه در جغرافیای مشترك دو فرهنگ و تمدن ایرانی- تركی قرار گرفته و آمیزه‏های نژادی متنوعی از فرهنگ كرد و عرب را نیز در خود جای داده اند، اسباب بروز چنین وضعیتی شده است.

'ایرانیان در امتداد پیوست فرهنگی و تمدنی خود، شیعیان، علویان، دروزی ها و كردهای این منطقه را با خود هم بسته می‏بینند و تركان، تركمنان و اهل سنتی را كه در منطقه پراكنده اند، استمرار فرهنگ و تمدن عهد عثمانی خود می‏دانند؛ هر دو طرف هیچ گونه داعیة ارضی و مرزی نسبت به این دو قلمرو ندارند، اما تحولات درونی عراق و شام بی‏تردید بر سرنوشت عمومی منطقه تأثیری مهم و اساسی می تواند بر جای گذارد.'

'برای یك مورخ درك شرایطی نزدیك به وضعیت كنونی در تاریخ و تبعات و نتایج تجارب آزموده شده، طی آن شرایط حایز اهمیت فراوانی است، پس با این هدف كوشیدم مصداقی از اوراق تاریخ گذشته این دو فرهنگ و تمدن را مطالعه نموده و ره‏ توشه‏ای برای طرح در این مجمع برگیرم.'

'شگفتا، در بعد دوم، نتیجه این مطالعه مرا به جغرافیایی در نزدیكی مكان برگزاری همین نشست، یعنی شهر تاریخی ارزروم هدایت نمود.'

'برخلاف سنت مألوف مذاكرات دیپلماتیك كه الزاما برای تنظیم یك سند طرفین بازه زمانی و موضوعات مشخصی را تعیین می‏كنند، ایران و عثمانی در دوره دوم مذاكرات ارزروم 1258ق/1843 م نه یك مقطع زمانی و نه یك موضوع مشخص و توافق شده را دنبال ننمودند.'

'در آن مذاكرات كه حاصلش انعقاد عهدنامه ارزروم 2 بود و برای اجرای آن از آغاز مذاكره تا پایان آخرین توافقات و تفاهمات شش سال زمان طی شد، مجموعه ای متنوع از مباحث سیاسی، مرزی، اجتماعی، اقتصادی و حتی فرهنگی مطابق مؤلفه‏های دنیای آن روز مورد گفت وگو قرار گرفت.'

وی ادامه داد: در یك مطالعه تطبیقی، درخواهیم یافت كه این سطح از مذاكرات در قد و قواره‎ای به مراتب بزرگ تر از دو دولت بود.

تقابلی آشكار و عنیف، دلیل اساسی ورود به این سطح از مذاكرات مستمر و پیوسته میان طرفین كه دامنه حقوق اتباع و اماكنی كه فرهنگ و تمدن ایرانی را در قلمروی وسیع عثمانی آن روز به نمایش می‏گذاردند، بود.

رخدادی كم نظیر در روابط دو كشور بروز یافته بود كه در گفت وگوهای میان طرفین یكی حاضر نبود، حتی در باب آن چه كه دلیل این مذاكرات را سبب شده، به گفت وگو وارد شود.

وقتی نماینده عثمانی به آن موضوع اشاره می‏كند، همتای ایرانیش را چنین به واكنش بر می دارد كه 'استغفرالله هرگز اسم كربلا را نمی برم، به این زودی [موضوع] آن هم پنج روز دیگر واهی بشود! .... از شما هم توقع دارم اسم كربلا را نبرید!' داستان كربلا چه بود؟ و چه سبب شده بود كه در پی حوادث آن شهر، دو كشور ایران و عثمانی وارد گفت وگویی جدی شده اما از ورود مستقیم به علت‏العلل مذاكرات اجتناب نمایند؟

كربلا، به گزارش اسناد آرشیو نخست وزیری دوره عثمانی در آن هنگام شهری بود با 80 هزار نفر جمعیت شیعه واقع در قلب عراق كه مدفن نواده معروف پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) حضرت امام حسین(ع) در آن واقع شده بود.

بیش از ثلثی از جمعیت این شهر را ایرانیان مهاجری تشكیل می‏دادند كه اگرچه در گذشته تابعیت ایران را داشتند اما در پسِ حوادث افولِ قدرت سیاسی دولت صفوی، یا در جمله اتباع عثمانی در آمده بودند و یا از نوعی تابعیت دوگانه با معیارهای آن روزگار بهره می‏جستند.

اسناد عثمانی گزارش می‏كنند كه ساكنان این شهر طی تحولات ناشی از ایجاد نظام ممالیك در بغداد و ضعیف شدن نقش سیاسی بابعالی بر امور عراق و نیز ویژگی منحصر به فرد تربت یك شخصیت بزرگ از اهل بیت پیامبر(ص) خواهان پذیرش شرایط ویژه برای این شهرشده بودند. شاید به تعبیر امروز نوعی از خودمختاری را در تمشیت امور مذهبی شهر طلب می كردند.

'نجیب پاشا' والی بغداد دولت عثمانی چنین رویكردی را به منزله افول قدرت سیاسی خود دانسته و بر آن بود تا با تسلط كامل بر شهر نظام اجتماعی شهری یكپارچه شیعی را تابع سنن و آدابی نماید كه طبعا بر مردم كربلا گران می‏آمد.

فقدان تفاهم میان اهالی شهر و والی سرسخت بغداد، شهر را به محاصره برده بود و والی هر روز با شدتی افزون‏تر محاصره شدگان را تهدید به انتقامی سخت می‏كرد.

از تصادف روزگار مقارن همین مقطع زمانی صدراعظم ایران، 'حاجی میرزا آقاسی'، تصمیم به سفر حج گرفت. از اسناد ایرانی چنین برمی‏آید كه او در مسیر حج راه استانبول و شام را برگزیده بود و از قضای روزگار با همتای عثمانی خود، 'محمد امین رئوف پاشا' صدراعظم عثمانی، همراه و هم كاروان بود. ما از مذاكرات میان این دو مقام در سفر طولانی حج گزارشی نداریم اما از اشاراتی كه پس از این در فحوای اسناد دیپلماتیك وجود دارد، می‏توانیم دریابیم برای نخستین بار در تاریخ روابط ایران و عثمانی از عهد صفوی یك گفت وگوی مستمر و پیوسته در عالی ترین سطح ممكن و به دور از پروتكل های دیپلماتیك میان طرفین انعقاد یافته بوده است.

جالب آن كه حاج میرزا آقاسی به تركی مسلط بود و چه بسا این تعامل و گفت وگو كه اسباب عمیق شناخت بعدی میان طرفین را فراهم ساخت، بدون واسطه صورت می‏پذیرفته است.

حج سال 1258ق /1843 م به پایان رسید و هنوز صدراعظم ایران در مسیر بازگشت به تهران وارد نشده بود كه رویداد كربلا اتفاق افتاد.

گزارش‏های متعددی در آرشیو نخست وزیری تركیه یا آرشیوهای وزارت امور خارجه ایران، بریتانیا، روسیه و فرانسه از این رویداد وجود دارد. مورخان نیز به روایت این واقعه پرداخته اند.

بنابر این اسناد، محاصره شهر شرایط را بر مردم سخت كرده بود و قوت عسگری دولت عثمانی مقاومت آن ها را در 18 ذی الحجه 1258ق شكسته بود.

شهر پس از یازده ماه مقاومت به تصرف سپاه نجیب پاشا درآمده بود. گزارش‏های موجود آرشیو نخست وزیری عثمانی از قتل 22 هزار تا حداقل 3000 نفر از سكنه شهر و 500 تا 1500 نفر از سپاه نجیب پاشا حكایت دارند. این اعداد با اندكی تفاوت در منابع و تحقیقات تاریخی نیز قید شده است.

در اسفناك ترین فرض ممكن تربت امام حسین (ع) غارت شد و بلوا و آشوبی سخت در شهر پدیدار گشت.

كربلا برای شیعیان ایران و احساء، بحرین و عراق، آذربایجان و جبل عامل، نیز علویان پراكنده در شامات و مناطقی از عثمانی آن روز، زیدیان یمن، بهره‏های هندی و اسماعیلیان مصر و بدخشان نمادی باارزش و دارای اعتباری معنوی از ندامت وجدان بشری در رویدادهای قرن نخست هجری بود.

لذا اخبار این حادثه سبب شد كه لشگری به كمیت كشته ها حادثه كربلا، بیست هزار نفر، در پشت مرزهای ایران و عثمانی از سوی دولت وقت ایران تجهیز و تدارك گردد. احساسات عمومی جریحه دار شده بود و آوای انتقام و جنگ بر صفحه آن روزگار طنین انداز گردیده بود، جنگی كه می‏توانست عمیقاً دو كشور را وارد نبرد طائفی و پردامنه نماید. امپراتور روسیه برای شاه ایران پیام فرستاده بود كه خویشتنداری كند. دولت‏های بریتانیا و فرانسه از مقامات عثمانی درخواست داشتند با پذیرش مسئولیت این حادثه و بیان آن كه بروز این رخداد بر اساس تصمیم شخصی والی بغداد صورت پذیرفته و بابعالی را در این خصوص سیاستی نیست، مانع از آن گردد كه دنیای آن روزگار به كشاكش جدالی مذهبی وارد شود.

به رغم سردی و قطعی روابط، همان تفاهم و شناخت نسبی دو صدراعظم از هم، سبب شد تا دو كشور در نزدیكترین نقطه تصادم تاریخی خود كه می‏توانست به نوعی استمراری نامیمون بر نمونه های محدود از تنش های مذهبی گذشته باشد، روزنه ای را باز كنند و به گفت وگویی متفاوت و در سطحی متنوع وارد شوند.

مذاكرات ارزروم 2 بدین گونه آغاز شد؛ روایت طرف ایرانی از نخستین مجلس مكالمه كه نمایندگان عالی مقام دو كشور می‏بایستی استوارنامه‏های خود را تبادل كنند، نشان از فضای منجمد و تا حدی تلخ و پركنایه سلسله مذاكراتی دارد كه در نهایت یكی از مهم ترین اسناد روابط میان دو فرهنگ و تمدن را پدید آورد.

اول وزیر [ایرانی] با احترام تمام [استوارنامه همتای ترك خود را] گرفت و زیارت نمود، قدری او [= نماینده عثمانی] به فرمان همایون مطالعه كرد و قدری وزیر به فرمان همایون سلطان [عثمانی] مطالعه كردند، نه وزیر از فرمان تركی او كما هو حقّه چیزی دستگیر شد، نه انور افندی از فرمان فارسی همایون [شاهنشاه ایران].

این بیان و مصداق در گزارش آغاز مذاكرات نوید خوشی را نمی داد، اما همان درك و شعور به دست آمده از همراهی و همسفری دو صدراعظم به شهادت اسناد آرشیوهای دو كشور مؤید آن است كه مذاكرات با دقتی ویژه از سوی هر دو پایتخت دنبال ‏شد.

پیك های حامل دستورالعمل‏ها و تعلیمات هفته ای دو بار میان ارزروم با تهران و استانبول در حركت بودند تا پس از چند ماه مذاكره كه در مقطعی به تعرض فیزیكی نسبت به نماینده ایران نیز منتهی شد، طرفین بتوانند به یك سند جامع در تنظیم مناسبات خود و در ورای مباحث جاری دست پیدا كنند.

معاهده ارزروم 2 فقط یك سند برای تحدید حدود دو دولت نیست؛ توافقی است كریمانه از سوی دو حكومت برای تعیین وضعیت مناطق متنازع فیه، چارچوبی است برای پذیرفتن حقوق فرهنگی و اجتماعی یك تمدن در قلمروی سیاسی تمدنی دیگر، قالبی است برای پذیرفتن نقش اجتماعی- تاریخی اتباع طرف مقابل با فرهنگ و تمدنی متفاوت در سرزمین دیگری و در نهایت شكلی است از یك سند دیپلماتیك كه طرف‏های مذاكراتی در آن كارگزاران موظف خود را محدود حركت در چارچوبی مشخص نكردند و پس از چند جلسه مكالمه پذیرفتند كه ظرفیت فرهنگی و تمدنی آنها ایجاب می‏كند در سطحی بالاتر از مسائل وارد گفت وگویی همه جانبه و چند وجهی شوند.

گفت وگویی كه انجام شد تأثیر طولانی‎ای بر مسیر تصمیم سازی و تصمیم گیری دو دولت بر جای گذاشت. اگرچه مرزها در پسِ این قرارداد با تحولات خاورمیانه پس از جنگ جهانی اول تغییر یافت و عثمانی متصرفات سابق خود را از دست داد، اما ارزروم مبنایی شد بر مجموعه مذاكرات مرزی بعدی میان ایران و عراق، اما آن چه كه مهم به نظر می‏رسد تأثیر عمیق این توافق بر ثبات سیاسی- اجتماعی میان دو كشور و دو ملت در دوران معاصر است.

وی افزود: تحولات سه ساله اخیر سبب شد فضای روابط دو كشور غبارآلود گردد. ایران و تركیه در حوزه پیوسته فرهنگ و تمدن خود دچار سوء تفاهمات جدی شده اند.

با این همه خوشبختانه هنوز حادثه ای كه احساسات و عواطف عمومی هریك از طرفین را مكدر سازد، به مصداق كربلای 1258ق/ 1843م بروز نیافته است.

اما اعتقاد دارم تجربه عمیق شرایط مذاكراتی ارزروم 2 می‏تواند پنجره‏هایی از امید به تغییر وضعیت كنونی و پذیرش مسئولیت‏های فرهنگی و تمدنی را به سوی دو كشور بگشاید و مانع از آن گردد كه آیندگان در قضاوت تاریخ این روزها خرده بگیرند.

موجانی در خاتمه تصریح كرد: دوری از عصبیت و پذیرش واقعیت‏های موجود در صحنه، احساس مسئولیت نسبت به سرنوشت انسان‏های محصور شده در این مناطق، همكاری و هم فكری به رغم گسست‏های پیش آمده، تنها عناصری است كه ما را بر آن خواهد داشت در مسیر ساخت تاریخ آینده مسئولانه عمل كنیم و همان گونه كه نیاكان ما در ارزروم 2 در صفت دو تمدن و نه دو مأمور سیاسی به گفت وگو نشسته‏اند، به جنبش درآییم و تاریخ را در امتداد گذشته و نه در عرض آن رقم زنیم.

مجمع عمق بخشیدن به روابط بخشی و مالی ایران و تركیه امشب به كار خود پایان می دهد.

در این نشست بیش از 130 تن از كارشناسان و اساتید و مقامات و مسوولین از نهادهای دولتی و غیردولتی ایران و تركیه حضور دارند.

خاورم/2011**7074**1275