ایران در منطقه ای خشك و نیمه خشك واقع شده است كه این مساله در كنار عدم مدیریت منابع آبی، كشت محصولات آب بر و استفاده بی رویه از آبهای زیر زمینی موجب شد تا شتاب بیابان زایی در كشور سرعت گیرد.
ایران با داشتن 11 اقلیم از 13 اقلیم در جهان و با 8 هزار گونه گیاهی و جانوری جزء 5 كشور اول جهان از لحاظ دارا بودن تنوع زیستی به شمار می رود در حالی كه سرانه ایران از بیابان دو برابر جهان است، در حال حاضر سرانه بیابان در كشور نیم هكتار است در حالی كه سرانه جهانی آن 0.22 هكتار است. وسعت مراتع ایران بیش از 80 میلیون هكتار است این در حالی است كه سطح بیابان های كشور را حدود 32.5 میلیون هكتار اعلام می كنند.
پدر كویر شناسی ایران معتقد است كه عوامل بیابانی شدن كشور نسبت به چند سال گذشته تغییر كرده و می گوید؛ در سال های گذشته سوخت حمام ها و منازل از بوته های بیابان و چوب های جنگلی بود اما اكنون به نفت و گاز تغییر كرده است یا اینكه برای ساخت خانه از خشت های مخلوط گل و كاه و علف استفاده می كردند كه تمام آنها از بیابان تامین می شدند كه علاوه بر نابودی گیاهان، فرسایش را نیز به همراه داشت، اما امروز جای خود را به سیمان و آهن داده اند.
فرسایش خاك در ایران 5 برابر متوسط جهانی است كه با كاهش میزان رطوبت فرسایش پذیری خاك بیشتر هم می شود از این رو بیشتر مراتع و دشت های كشور در معرض بیابان شدن قرار دارند.
برآوردها نشان می دهد تحت تاثیر فرسایش خاك و نابودی پوشش گیاهی سالانه یك درصد به مساحت بیابان ها افزوده می شود و بر اساس تحقیق مراكز مرتبط در 30 سال گذشته حدود 30 درصد به مساحت بیابان های ایران افزوده شده كه نشانگر سالانه یك درصد افزایش مساحت بیابان های كشور است.
پرویز كردوانی پدر كویرشناسی ایران علاوه بر هشدار دادن نسبت به روند شتابان بیابان زایی در كشور، معتقد است الگوی بیابانی شدن تغییر كرده و نوع جدیدی از بیابانی شدن شكل گرفته است.
كردوانی در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: هر چه زمان می گذرد عوامل و الگوی بیابان زایی در كشور تغییر می كند مثلا امروزه نسبت به 50 سال گذشته دلایل بیابانی شدن تغییر كرده است.
وی افزود: در گذشته سوخت تمام حمام ها، منازل هم در آشپرخانه و هم بخش گرمایشی، همچنین تمام كوره های آجرپزی، آهك پزی و سرامیك سازی بوته و چوب بود كه تمام آنها از بیابان ها و به اصطلاح صحرا تهیه می شد.
وی اظهار كرد: در زمان شاه عباس 999 كاروانسرا ساخته شد كه 99 درصد آنها آجری و فقط دو كاروانسرا سنگی بود، برای برپایی این تعداد كاروانسرا باید كوره های آجرپزی زیادی برپا می شد كه سوخت تمام آنها از بوته و چوب تشكیل می شد از این رو خود یك عامل از بین رفتن پوشش گیاهی بود.
كردوانی ادامه داد: ایران مهد قنات در دنیا است كه برای ساخت آن از نوعی خشت استفاده می كردند كه نیاز به كوره داشت، این خشت ها را در دهانه قنات می چیدند تا مانع ریزش دیواره ها شوند اما امروزه از سیمان استفاده می كنند.
پدر كویر شناسی ایران افزود: همچنین دیوار تمام باغ ها و سقف خانه ها از كاه گل بود و برای جلوگیری از شسته شدن بر اثر باران، روی آنها را بوته و گیاهی به نام ' میش گون ' می پوشاندند اما امروزه از آهن استفاده می كنند.
وی گفت: در مناطق جنوبی كشور رسم بر این بود كه از برگ های خرما حصیری به نام ' كتوك '، ' كرتك ' و ' كپر' می بافند كه دیوار و سقف منازل خود را با آن می پوشانند و در فصل گرما روی آن آب می پاشیدند كه با وزش باد فضای خانه را خنك می كرد اما امروزه كولر جای آنرا گرفته است. در واقع تمام اینها گیاهی بودند كه خود منشاء بیابان زایی بود.
*** عوامل جدید بیابان زایی / گرم شدن زمین
كردوانی با بیان اینكه امروزه الگوی بیابان زایی تغییر كرده است گفت: گرم شدن زمین و به دنبال آن كم شدن منابع آبی و پایین رفتن سفره های آبی زیر زمینی علت از بین رفتن گیاهان و توسعه بیابان است زیرا ریشه برخی گیاهان كوتاه است و با پایین رفتن آبهای زیر زمینی نمی توانند از آن منابع تغذیه كنند در نتیجه خشك می شوند.
*** حفر بی رویه چاه های عمیق
وی افزود: حفر بی رویه چاه های عمیق و نیمه عمیق موجب شده تا سطح سفره های آبهای زیر زمینی از 300 تا 575 متر پایین تر برود كه این خود خشك شدن گیاهان با ریشه های كوتاه را تشدید می كند.
پدر كویرشناسی ایران گفت: تا 10 سال گذشته پدیده ای به نام ریزگرد وجود نداشت تا اینكه از عراق وارد كشور شد و اكنون 5 تا 6 سال است كه منشاء داخلی ریزگرد در كشور تشكیل شده است كه نتیجه تشدید روند خشكی و بیابانی شدن است.
*** رها شدن زمین های كشاورزی
وی ادامه داد: وسعت زیادی از زمین های زراعی كه به علت كمبود منابع آبی رها شده اند به بیابان تبدیل و منشا گرد و غبار شده اند، خشك شدن تالاب ها هم یكی دیگر از عوامل بیابان زایی در كشور است، به عنوان مثال تالاب های طشت و بختگان در استان فارس از رودخانه كر تغذیه می كردند كه به علت سد سازی ها بر روی این رودخانه، آب ورودی به تالاب ها كاهش یافت و دو تالاب خشك و به بیایان های كشور اضافه شد.
كردوانی با بیان اینكه اگر در بستر تالاب های خشك رفت و آمد صورت گیرد به منشاء ریزگرد تبدیل خواهند شد گفت: در اطراف تالاب بختگان معدن سنگ آهن وجود دارد، زمانی كه تالاب آبدار بود كامیون ها برای رسیدن به معادن آنرا را دور می زدند اما اكنون كه خشك شده از بستر آن عبور می كنند كه این مساله موجب بلند شدن گرد و غبار می شود.
*** برداشت معادن
پدر كویر شناسی ایران افزود: همچنین برداشت های بی رویه از معادن یكی دیگر از دلایل توسعه بیابان و بلند شدن گرد و غبار در كشور است زیرا این كار نیاز به جاده سازی دارد كه بر اثر آن حجم زیادی از خاك زیر و رو می شود و از بین رفتن پوشش گیاهی را به همراه دارد.
وی ادامه داد: همچنین برای برداشت از معادن لازم است زیر زمین كنده شود كه این كار موجب پاره شدن ریشه گیاهان و در نتیجه خشك شدن آنها می شود كه این مساله موجب افزایش بیابان و از بین رفتن موجودات آن منطقه می شود.
كردوانی گفت: سازمان ملل اعلام كرده است كه بیابان زایی فقط از بین رفتن گیاهان نیست بلكه جایی بیابان است كه در آن كاهش تولید و از بین رفتن موجودات زنده را شاهد باشیم. وقتی روستایی تخلیه می شود یعنی آن بخش به بیابان تبدیل شده است حال چند روستای تخلیه شده در كشور وجود دارد؟
وی افزود: چون در ایران منطقه خشك و بیابانی زیاد است از این رو روند بیابان زایی در آن زیاد است ، از دهه 1340 سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری وقت شروع به كاشت گیاهی با نام ' تاغ ' كه از خانواده سوزنی برگ ها است، كرد، بعد از آن گیاه ' آرتی پلكس ' یا ' اسفناج وحشی ' كاشته شد اما آنطور كه باید جواب نداد.
*** عوارض مالچ پاشی نفتی
كردوانی گفت: از سال 1342 مالچ پاشی نفتی در كشور آغاز شد كه اولین بار در فتح آباد بویین زهرا پاشیده شد و بعد از آن رواج یافت یعنی هر جا كه شن و ماسه و گرد و غبار بود پاشیده می شد كه این كار در خوزستان در شهرهای امیدیه و سوسنگرد چند بار انجام شد.
وی با بیان اینكه بارها اعلام كرده ام كه مالچ پاشی خیانت به محیط زیست است، افزود: از نظر سازمان ملل كشوری قوی و ثروتمند است كه نوآوری علمی داشته باشد بنابراین ما هم باید برای مقابله با بیابان زایی نوآوری داشته باشیم و از موارد بومی استفاده كنیم.
كردوانی ادامه داد: تا چند سال پیش پشت بام ها را در ایران قیرگونی می كردند اما در تابستان ها گرم و شل می شد و در زمستان ترك برمی داشت از این رو با نوآوری در این كار ، ایزوگام اختراع شد كه این مشكلات قیر را ندارد بنابراین برای مقابله با بیابان زایی هم باید از نوآوری استفاده كنیم.
*** راهكارهای مقابله با بیابان زایی
وی گفت: چون بیابان در كشور زیاد است از این رو باید به فكر راه حلی بومی با فناوری روز باشیم تا كشورهای دیگر از ما الگو برداری كنند، قنات كه ایران مهد آن است از كشور ما به دیگر نقاط دنیا راه یافته است، درزمینه بیابان زایی هم باید به حدی پیسرفت كنیم كه الگوی كشورهای دیگر شویم.
كردوانی با تاكید بر اینكه مالچ پاشی كار نادرستی است زیرا اكوسیستم را تغییر می دهد افزود: مالچ پاشی مضرات زیادی به همراه دارد از جمله اینكه مواد نفتی است و در طولانی مدت آسیب هایی به طبیعت و محیط زیست وارد می كند.
وی ادامه داد: برای تهیه مالچ باید قیر و آب را را هم مخلوط كنند اما از آنجا كه آب و قیر با هم مخلوط نمی شوند مجبورند از مواد ممزوج كننده استفاده كنند كه در این روش 50 درصد آب، 48 درصد قیر و بقیه از مواد ممزوج كننده مانند آنیون، كانیون ( سمی هستند ) و رس كه در مجموع مواد گرانی هستند، استفاده می كنند.
كردوانی افزود: بعد از این مرحله برای پاشش به ماشین مخصوصی نیاز است كه نیازمند هزینه زیادی است ، همچنین بوی بد روغن سوخته فضا را پر می كند و از آنجا كه این نوع مالچ سیاه است از این رو تمام دشت به رنگ سیاه در می آید و از آنجا كه رنگ سیاه گرما را به خود جذب می كند، دمای منطقه افزایش می یابد، علاوه بر این تمام موجودات زنده اعم از گیاهان و حیوانات زیر مالچ ها نیز از بین می روند.
وی ادامه داد: به مرور زمان یعنی 3 تا 4 سال بعد اثر مالچ از بین می رود و به دوده تبدیل و در فضا پخش می شود كه سرطانزا است.
*** راهكار پدر كویر شناسی ایران به جای مالچ نفتی
وی گفت: بهتر است به جای مالچ های نفتی از ' ریگ ' استفاده كنیم ، یعنی ریگ را در منطقه پخش و با غلطك آنرا صاف كنیم، ریگ های رنگی هم وجود دارد كه با خرج دادن سلیقه می توان دشت وسیعی به رنگ های مختلف و زیبا ایجاد كرد و یكبار برای همیشه خلاص شد. ریگ نه بو و ضرر دارد و نه از بین می رود، حتی می توان میان آنها درخت كاشت و پاركی زیبا ایجاد كرد.
كردوانی افزود: برای شن و ماسه می توان از مالچ رسی ماسه ای استفاده كرد كه نیاز به ماشین های مخصوص هم ندارد، می توان در مخزن ماشین های مخلوط سیمان 40 درصد خاك رس ، 10 درصد ماسه و 50 درصد آب ریخت و این مخلوط را بر روی شن های روان پاشید، این پوشش نه تنها ضرری ندارد بلكه بعد از خشك شدن به رنگ سفید در می آید و تا حدودی موجب كاهش دمای منطقه می شود، همچنین ماندگاری زیادی دارد.
وی گفت: در برخی مناطق مانند یزد یا اصفهان كه آب كم دارند توصیه می شود درختكاری كنند، وقتی مردم آب برای خوردن ندارند چگونه آنرا پای درخت بریزند.
كردوانی پیشنهاد داد كه مسئولان حداقل 10 هكتار از بیابان های كشور را مالچ رسی و همین وسعت را با مالچ قیری بپوشانند و بعد از چند سال آن دو را با هم مقایسه كنند و بعد از آن تصمیم بگیرند نه اینكه در جلسات نشسته و بدون مطالعه پیشنهادها را رد می كنند.
علمی 9014**1440
تهران- ایرنا- سرعت بیابانی شدن كشور نگران كننده است، شتاب توسعه بیابان به حدی است كه طی چند سال گذشته تعداد زیادی از دشت های ایران و تالاب ها به منشاء ریزگرد تبدیل شده اند كه در این میان گفته پدر كویرشناسی ایران مبنی بر اینكه 'عوامل بیابانزایی نسبت به چند سال گذشته تغییر كرده'، قابل تامل است.