"باغ اِسپار"؛ بهار تاکستان های ملایر

به گزارش ایرنا؛ بیش از ۷۰۰ سال است که باغداران ملایری موسم بهار با درآوردن باغ‌های خود از خاک، لباس سبز بر تن تاکستان‌های انگور می‌پوشانند و آوازخوانان برای کسب روزی حلال و افزایش محصول به پای کَرت‌های انگور بیل می‌زنند.

باغداران پس از پشت سر گذاشتن خزان و فرا رسیدن فصل بهار، سنت "باغ اسپار" (بیرون آوردن باغ از خاک) را به روش نیاکان خود به جای می‌آورند و برای بخشیدن جانی دوباره به تاکستان‌های زرخیز انگور، در مدت زمانی مشخص موهای انگور را که برای حفاظت از سرما زیر خاک پنهان کرده‌اند، از خاک بیرون می‌آورند، سنتی که پر از شادی و شور برای جوانان و خانواده‌های روستایی است.

سنت "باغ اِسپار" در ملایر، اوایل بهار هنگامی که درخت مُو از خواب زمستانی بیدار می‌شود و جوانه‌ها جیک می‌زنند، در صورت مساعد بودن هوا و گِل نبودن زمین انجام می‌شود، یعنی شاخه‌ها و ساقه‌های مو را که برای حفاظت از سرمازدگی زیر خاک کرده بودند، با بیل از زیر خاک بیرون می‌آورند، طوری‌که جوانه‌ها، شاخه‌ها و ساقه‌ها آسیب نبینند.

اِسپار؛ حیات دوباره باغ

یکی از باغداران ملایری که بیش از ۶ دهه به باغداری مشغول است، تاکستان‌های حاصلخیز و پرنعمت ملایر را حاصل زنده نگه داشتن سنت‌هایی همچون "باغ اسپار" در فصل بهار و "خاک کردن باغ" در فصل پاییز دانست و افزود: برای اینکه نعمت انگور هر سال خیر و برکت بیشتری داشته باشد، باغداران مجبورند باغ‌های خود را قبل از فرا رسیدن سرما خاک کنند تا سرما خسارت و آسیبی به باغ‌ها نزند و با فرا رسیدن فصل بهار، باغ‌ها را از خاک بیرون بیاورند.

حاج مهدی با اشاره به فواید باغ اسپار، تاکید کرد: با بیل زدن خاک و ریختن خاک داخل کَرت‌های باغ آفات از بین می‌رود و موجب افزایش کیفیت انگور و همچنین راحت‌تر شدن اِسپار باغ در فصل بهار می‌شود.

وی گفت: امسال به واسطه بارش‌های خوب، وضعیت باغ‌های انگور ملایر خوب است و از این بابت خدا را شاکریم، حالا که خداوند نعمتش را بر ما تمام کرده، وظیفه داریم از محصول‌مان به دیگران به ویژه محرومان و نیازمندان ببخشیم، تا هر سال نعمت باغ‌مان افزون‌تر شود.

یک باغدار ملایری: با بیل زدن خاک و ریختن خاک داخل کَرت‌های باغ آفات از بین می‌رود و موجب افزایش کیفیت انگور و همچنین راحت‌تر شدن اِسپار باغ در فصل بهار می‌شود.

حاج رضا هم یکی دیگر از باغداران دره جوزان است که مانند کف دست تمام زیر و بَم این منطقه، قنات‌ها، چشمه‌ها و باغ‌های کشاورزی و راه‌های دسترسی به روستا را می‌شناسد، درباره این سنت کُهن گفت: منطقه جوزان بهترین محصول انگور را دارد و اگر از هر منطقه انگورخیز از ۳۰۰ جعبه انگور یک تُن سبزه تولید می‌شود، در این منطقه از ۱۵۰ جعبه انگور یک تُن کشمش به دست می‌آید.

او به چشمه‌های معروف منطقه جوزان اشاره کرد و افزود: سنت‌های کُهن باغداری همچون باغ اِسپار (بیرون آوردن باغ از خاک)، بیل زدن باغ‌های انگور کار بسیار سختی است که به نیروی زیادی نیاز دارد، به‌ویژه زمانی که این کار به صورت "جَخت یا شتاب" انجام شود، مجبورند از دیگر اهالی روستا به صورت نوبتی استفاده و باغ‌های یکدیگر را اسپار کنند.

طبق گفته ریش سفیدان روستا؛ صاحب باغ انگور سعی می‌کند بهترین پذیرایی را از افراد با غذاهای مناسب و مُقوّی به عمل آورد و بانوی خانه صبح شاته ‌یا گِرده نوعی نان، شیربرنج، سرشیر، خامه و چای را به باغ می‌آورد و در نوبت «پالَرزه» (زمان ِبین صبحانه و ناهار و همچنین زمان بین ناهار و شام) و همچنین «تَلَلوا» یا «تله حلوا» که با روغن محلی درست شده، کره، شیر، باسلق و مغز گردو که این امر بستگی به توان مالی صاحب باغ دارد، برای کارگران و کسانی‌که مشغول خاک کردن باغ هستند، آماده می‌کند.

باغداران کمک حال یکدیگر در اسپار کردن

موعد باغ اسپار اوایل تا اواسط بهار است، منوط به اینکه زمین گِل نباشد و با بیل اسپار، خاک پای درختچه‌های مو را زیر و رو می‌کنند که دارای خواصی زیادی است، مواد مغذّی سطحی به عمق خاک می‌رود و کار نفس کشیدن زمین سهل‌تر صورت می‌گیرد و زمین از حالت سفت بودن خارج شده و بهتر آب جذب می‌کند، همچنین ریشه گیاهان هرز از بین می‌رود و اگر کود پاشیده باشند، کود و خاک مخلوط می‌شود.

یک کارشناس فرهنگی معتقد است: اگر باغ اسپار به موقع و درست انجام نشود، گیاه انگلی "رَشکک" از بین نمی‌رود و رشـد می‌کند و خود را به ساقه‌های مو می‌رساند و به آن میپیچد و سپس به ساقه‌های جوان می رسد و به باغ آسیب می‌رساند.

«علیرضا گودرزی» درباره سنت باغ اسپار اظهار کرد: در گذشته بیشتر مردم کشاورز و باغدار بودند و به روش کمکی و بلاعوض در باغ اسـپار یکدیگر شرکت می‌کردند، اما امروزه معمولا روش کار به صورت نفر به نفر یا آدم به آدم انجام می‌شود.

وی ابزار اصلی کار در باغ اسپار را بیل اسپره‌دار یک نوع بیل مخصوص دانست و افزود: در کنار دم یا تیغه بیل جای پایی چوبی یا فلزی بنام «اسپرا espar» وجود دارد که مخصوص فشار آوردن به آن است، این بیل نوک باریک و تیزی برای بهتر شکافتن زمین دارد و قد (ارتفاع) تیغه بیل هم نسبتا زیاد است تا به عمق بیشتری از زمین برسد.

لزوم نگاه صنعتی به اسپار کردن باغ انگور

گودرزی بیان کرد: برای اینکه کار به صورت منظم و راحت‌تر انجام شود، کشاورزان در کنار یکدیگر در دسته‌های چند نفری قرار می‌گیرند، در این شیوه امکان گپ و گفت‌وگوی دو نفره و چند نفره فراهم می‌شود و معمولاً دسته‌های سه نفری مناسب باغ انگور و بیل زدن هر کَرت است.

وی با بیان اینکه در این طریق بیل زدن کار نظارت و پذیرایی صاحب باغ از کمکی‌ها و بیل زن‌ها آسان می‌شود، گفت: برای این که شیب زمین هم دچار مشکل نشود، باغ اسپار را یکسال از سمت چپ و سال بعد از طرف راست انجام می‌دهند و به این طریق شیب اولیه باغ حفظ می‌شود.

کارشناس فرهنگی؛ در باغداری سنتی اسبار کردن کاری سخت و پرهزینه است و امروزه کشاورز ما برای سود آوری بهتر باید به کشاورزی به دید یک صنعت نگاه کند که به طور قطع در این تفکر نو رویه‌ها و قواعد سنتی جایگاهی نخواهد داشت.

این کارشناس فرهنگی یادآور شد: افراد کمکی یکی دو روز قبل دعوت و آماده می‌شوند و صبح زود روز شروع باغ اسپار به خانه صاحب باغ می‌روند و به محض وارد شدن به باغ همه صلوات می‌فرستند و برای پرباری باغ و دوری از گزند آفت، دعا می‌کنند، بیل زن‌ها هم برحسب بنیه و به صورت قوی و ضعیف کنار هم قرار می‌گیرند تا تمام زمین یکدست بیل بخورد، چراکه زیر و رو کردن باغ باید دقیق باشد و تمام زمین برگردانده شود تا ریشه علف‌های هرز مثل «مِلو(شیرین بیان)، هیریز، رَز و لولو خرگرجنگ از خاک خارج شود.

به گفته گودرزی؛ در باغداری سنتی اسبار کردن کاری سخت و پرهزینه است و امروزه کشاورز ما برای سود آوری بهتر باید به کشاورزی به دید یک صنعت نگاه کند که به طور قطع در این تفکر نو رویه‌ها و قواعد سنتی جایگاهی نخواهد داشت.

شوخی و خنده بخشی از باغ اسپار محسوب می‌شود و اگر صاحب باغ به اندازه توان مالی خود و در حد زحمت بیل‌زنها از آنها پذیرایی نکند، به طنز می‌گویند: "سربیل ما باد کرده به زمین فرو نمی‌رود"، گاهی هم دسته جمعی دم می‌گیرند و می‌گویند: "صاحب باغ می‌دهد نون و دوغ، کار می‌کنیم دروغ دروغ/ صاحب باغ می‌دهد نون و ماست، بیل می‌زنم برایش چپ و راست/صاحب باغ می‌دهد نون و کره، بیل می‌زنم تا جانم دَر رِه".

گودرزی درباره لباس کار بیل زن‌ها در باغ اسپار نیز اظهار کرد: بیل‌زن‌ها، شلوار کوتاه کرباسی می‌پوشند که پاچه آن را تا سر زانو تا می‌زنند تا شلوار به شاخه‌ها و دستک‌های موِ انگور گیر نکند و دستمال باریکی هم به سر می‌بندند تا عرق از پیشانی وارد چشم‌شان نشود.

ایجاد زمینه اشتغال برای ۱۸ هزار و ۵۰۰ نفر در باغ اسپار ملایر

او ادامه داد: یک نفر به نام «تَربُر و خشک‌بُر» شاخه‌های صاف درخت مُو را می‌بُرد تا موقع کار مزاحم بیل زن‌ها نباشد و هر بیل‌زن کیسه‌ای از جنس جاجیم برای نگهداری لوازم و خوراکی‌هایی که موقع کار نیاز است به همراه دارد، اما هنگام هرس‌کردن مو یا «مِوبُر» باید از سینه مُو وارد درخت ‌مو شود، چراکه از این راه شاخه‌های اضافی بهتر نمایان می‌شود که در بین کشاورزان ضرب‌المثل و اصطلاحی درباره مِوبُر وجود دارد با این مضمون که «مِوبُر وِ دشمن، باغ اِسپار وِ دُوس» یعنی مِوبُر را به دشمن و بیل‌ زدن باغ را به دوست بسپار».

مدیر جهاد کشاورزی ملایر نیز در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: اوایل بهار بعد از بارندگی‌های بهاری، باغداران ملایری نسبت به عملیات خاکبرداری در باغ ها که به "باغ اسپار" معروف است، اقدام می‌کنند که سنتی دیرینه در این شهرستان است.

اگر باغ‌های انگور به صورت داربستی یا همان طرح فراز اجرا شود، هزینه‌های خاک‌ورزی و باغ اسپار کاهش پیدا می‌کند.

«علیرضا زنگنه» با تاکید بر اینکه باغ اسپار برای کنترل علف‌های هرز و توسعه ریشه و جذب آب مفید است، افزود: با بیل زدن پای مو انگور، از گسترش علف‌های هرز جلوگیری و با جذب عناصر خاک، مو انگور قوی‌تر و محصول باکیفیت‌تری تولید می‌شود.

وی تاکید کرد: اگر باغ‌های انگور به صورت داربستی یا همان طرح فراز اجرا شود، هزینه‌های خاک‌ورزی و باغ اسپار کاهش پیدا می‌کند و باغ اسپار هم راحت‌تر و هم با هزینه کمتری انجام خواهد شد.

به گزارش ایرنا؛ سطح زیر کشت باغ‌های انگور ملایر حدود ۱۳ هزار هکتار است که سالانه بیش از ۲۷۰ هزار تُن انگور از سطح باغ‌های این شهرستان تولید و همزمان با فصل باغ اسپار، زمینه اشتغال برای ۱۸ هزار و ۵۰۰ نفر ایجاد می‌شود.

دهم آذرماه سال ۹۷ نظام تولید انگور دره جوزان ملایر به عنوان پنجاه و سومین میراث مهم کشاورزی جهان در سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی ملل متحد(فائو) ثبت شد.