روایتی از یک خبر| چابهار، نقطه اتصال اقیانوس هند به اروپا و آسیای میانه

به گزارش روز شنبه ایرنا، روز دوشنبه، ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۳، در مراسمی با حضور مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی ایران و سربانند سونووال، وزیر بنادر، کشتیرانی و آبراهه‌های هند، قرارداد تجهیز و بهره‌برداری از پایانه‌های کانتینری و کالای عمومی بندر شهید بهشتی چابهار توسط شرکت جهانی بنادر هند (IPGL) امضا شد.

امضای این قرارداد، نقطه عطفی در همکاری‌های تجاری و اقتصادی دوجانبه و منطقه‌ای ۲ کشور و همچنین تسهیل همکاری‌های راهبردی میان ایران و هند محسوب می‌شود.

هند پس از سال‌ها مذاکره و عقب‌نشینی، قراردادی طولانی‌مدت با ایران امضا کرد که به این کشور اجازه می‌دهد از بندر چابهار که در دهانه خلیج عمان قرار دارد و اولین بندر آب‌های عمیق ایران است، بهره‌برداری و در مدیریت آن مشارکت کند، این بندر احتمالاً تأثیر قابل توجهی بر تجارت و ژئوپلیتیک منطقه خواهد داشت.

پیشینه

قرارداد توسعه بندر چابهار میان ایران و هندوستان یکی از مهم‌ترین و در عین حال پرچالش‌ترین بخش‌های روابط دو کشور بوده است. یکی از مشکلات این قرارداد، کوتاه مدت بودن آن بود که سبب شد تا مذاکرات درباره آن پس از سال‌ها همچنان ادامه داشته باشد.

مشارکت هند در توسعه چابهار از سال ۲۰۰۲ آغاز شد؛ دهلی از آغاز مشتاق بود که تهران به یک پیمان بلندمدت متعهد شود و اطمینانی برای سرمایه‌گذاری و برنامه‌های توسعه بندر طراحی شده توسط هند فراهم کند. هدف اصلی از طولانی‌تر شدن مدت قرارداد، تبدیل آن به یک قرارداد بلند مدت برای ۱۰ سال بود که تمدید آن امکان پذیر باشد.

دو کشور در سفر رئیس‌جمهور وقت ایران به هند، با توسعه این بندر موافقت کردند اما این ابتکار به دلیل تحریم‌های غرب در مورد برنامه هسته‌ای ایران با موانعی روبرو شد و مذاکرات در مورد قرارداد بلندمدت پیش از این به دلیل اختلاف نظر در مورد «بند داوری» در معامله متوقف شد.

در سال ۲۰۱۳، هند به پرداخت ۱۰۰ میلیون دلار برای توسعه این بندر متعهد شد و پس از برنامه جامع اقدام مشترک موسوم به برجام در ۲۰۱۵ بین ایران و اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل، آلمان و اتحادیه اروپا، وضعیت رو به بهبود رفت.

در قرارداد در سال ۲۰۱۶، هند به پرداخت ۸۵ میلیون دلار به همراه یک خط اعتباری ۱۵۰ میلیون دلاری برای توسعه بندر متعهد شد. از سال ۲۰۲۳، هند شش جرثقیل دروازه ای به مبلغ ۲۵ میلیون دلار برای توسعه چابهار ارسال کرد اما ایران در گذشته از تلاش‌های هند ابراز نارضایتی کرده بود، علی چگنی، سفیر سابق ایران در هند، کار توسعه چابهار را بسیار کند توصیف کرده و طرف هندی را به دلیل تعلل سرزنش کرد.

در سال ۲۰۱۶، در جریان سفر نخست وزیر نارندرا مودی به تهران، هند، ایران و افغانستان توافقنامه ای را برای توسعه چابهار به عنوان کریدور تجاری و حمل و نقل برای پیوند دادن اقتصادهای خود به یکدیگر امضا کردند، از سرگیری تحریم های ایالات متحده در سال ۲۰۱۹ و تغییر حاکمیت افغانستان در سال ۲۰۲۱، کار را در این بندر پیچیده و کند کرد.

شرکت دولتی بنادر جهانی هند Ports Global Limited (IPGL) در سال ۲۰۱۵ برای توسعه بنادر خارج از کشور تأسیس شده و پایانه شهید بهشتی در بندر چابهار را توسعه می دهد، کارشناسان هندی و ایرانی توافق دارند اگر بندر چابهار به شبکه ریلی متصل شود، مقدار جابه جایی محموله ممکن است به میزان قابل توجهی افزایش یابد، هند نیز در ساخت خط آهن چابهار-زاهدان به طول ۷۰۰ کیلومتر مشارکت دارد. قراردادی بین شرکت راه آهن بین المللی هند که زیر نظر شرکت راه آهن هند فعالیت می‌کند و شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل راه آهن ایران برای احداث پروژه راه آهن چابهار - زاهدان در سال ۱۳۹۵ به امضا رسید.

اهمیت مساله

بندر چابهار ۱۱ کیلومتر مربع مساحت دارد و در جنوب شرقی ایران، در استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. موقعیت ژئواستراتژیک چابهار برای دسترسی به دریای عمان، خلیج فارس و اقیانوس هند کلیدی است. موقعیت آن در خارج از خلیج فارس و تنگه هرمز از زمان جنگ ایران و عراق برای تجارت ایران بسیار مفید بوده است. این بندر با تکمیل راه آهن کرمان - زاهدان به راه آهن سراسری ایران متصل می شود.

بندر چابهار همچنین به عنوان دروازه ای برای هند برای دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی در نظر گرفته شده است و شامل دو بندر شهید بهشتی و شهید کلانتری است اما بنا بر گزارش ها، سرمایه گذاری هند به بندر شهید بهشتی محدود می‌شود.

موقعیت استراتژیک چابهار، واقع در غرب مرز ایران با پاکستان و نزدیک به بندر رقیب گوادر، آن را برای هند جذاب کرده است، زمانی که چین توسعه بندر گوادر در پاکستان را به عنوان بخشی از طرح کمربند و جاده خود آغاز کرد، بندر چابهار اهمیت بیشتری یافت، پاکستان و چین در سال ۲۰۰۲ قراردادی را برای ساخت بندر اعماق دریا در گوادر امضا کردند.

بندر چابهار نقش مهمی در ارتباط هند با ایران و افغانستان دار و به طور بالقوه می تواند به ایران در مقابله با اثر تحریم های غرب و کمک به افغانستان محصور در خشکی در کاهش وابستگی خود به پاکستان برای دسترسی به اقیانوس هند کمک کند.

بندر چابهار، به هند یک مسیر جایگزین برای تجارت با افغانستان و آسیای میانه ارائه می‌کند، در حالی که پاکستان به دلیل مرز مشترک با افغانستان از این دسترسی محروم است.

چابهار همچنین بخشی از راهگذر بین‌المللی حمل‌ونقل شمال-جنوب (INSTC) است که یک مسیر حمل‌ونقل چندوجهی است که اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق ایران به دریای خزر و از طریق سن پترزبورگ روسیه به شمال اروپا وصل می‌کند و می‌تواند تاثیر تحریم‌های اعمال شده بر مسکو را نیز کاهش دهد.

بندر چابهار به عنوان دروازه ای برای استفاده از ظرفیت تجاری هند با کشورهای اروپایی تلقی می شود، زیرا مسیر کوتاه تری را به اروپا را فراهم می کند. بر اساس برآوردهای صنعتی، حمل و نقل از طریق کوریدور شمال- جنوب در مقایسه با مسیر کانال سوئز ۱۵ روز کمتر طول می کشد.

بر اساس گزارش سامانه اطلاعات و تحقیقات کشورهای در حال توسعه (RIS)، تا ژانویه ۲۰۱۸، سرمایه‌گذاری هند در پروژه چابهار حدود ۸۵ میلیون دلار پیش‌بینی می‌شد که مجموع مشارکت هند در این پروژه ۵۰۰ میلیون دلار برآورد شد.

یک مقام آگاه دولت هند به رسانه هندی بیزنس استاندارد گفت: تاجران هندی نگران این بودند که وقتی خود دولت قرارداد بلندمدتی با ایران برای بندر چابهار نداشت، چگونه می‌توانند که مسیر زنجیره تامین بلندمدت خود را جابه‌جا کنند. این کار باید اکنون ساده شود.

ارزیابی

قرارداد بلندمدت بهره برداری و مدیریت بندر چابهار سال ها در دست اجرا بود که بنا به دلایل مختلف متوقف مانده بود. با این حال، مقامات هندی گفتند روی بیشتر بندها، از جمله داوری، که در آن اختلاف وجود داشت، اکنون توافق صورت گرفته است.

مذاکرات بین هند و ایران پس از اینکه تهران از موافقت با چارچوب داوری بین المللی به دلیل نیاز به اصلاح قانون اساسی خودداری کرد، متوقف شد؛ در همین حال، هند در مورد بند داوری برای اطمینان از شفافیت در حل اختلاف قاطع بود.

ژئوپلیتیک نیز توسعه بندر را به تعویق انداخته است که بزرگترین دلیل آن تحریم های واشنگتن علیه تهران است.

چین و هند هر دو می خواهند نفوذ خود را در منطقه غنی از منابع آسیای مرکزی گسترش دهند، از سوی دیگر جنگ روسیه و اوکراین و تحریم های غرب علیه روسیه به دلیل اختلال در تجارت بین المللی و مسیرهای حمل و نقل ناشی از درگیری، به افزایش ناگهانی اتصال آسیای مرکزی به چین و روسیه منجر شده است، حتی سهم ایران نیز به‌عنوان یک مرکز ترانزیت و حمل‌ونقل که چین و آسیای مرکزی را به اروپا و همچنین روسیه متصل می‌کند، ناگهان افزایش یافته است.

به طور سنتی، محموله های آسیایی از جنوب آسیا از طریق کانال سوئز به بنادر روتردام (هلند)، آنتورپ (بلژیک)، پیرئوس (یونان) و والنسیا (اسپانیا) می رفتند اما اکنون جنگ روسیه و اوکراین معادلات قبلی را تغییر داده است.

روسیه، چین، هند، ایران به همراه بسیاری از کشورهای دیگر در آسیا، خاورمیانه، آفریقا و در جستجوی مسیرهای جایگزین هستند. تعداد زیادی از کریدورهای حمل و نقل جدید اکنون در آسیای مرکزی توسعه یافته و گشوده می شوند. این کریدورها توجه تعداد فزاینده ای از کشورهای واقع در طول مسیر را به خود جلب می کنند. اگر قرار است این کریدورها در درازمدت موفق به اتصال فیزیکی بین اروپا و آسیا شوند، کشورهای عضو باید مجموعه جدیدی از کشورهای شریک را در نظر بگیرند و با توجه به مزیت ها، یک تغییر بزرگ اقتصادی برای خودروهای سواری و کشورهای غرب آسیا روی خواهد داد.

هند همچنین از طرح کمربند و جاده چین که در سال ۲۰۱۳ اعلام شد، ناخشنود است، این پروژه زیرساختی عظیم با مشارکت بیش از ۱۰۰ کشور به معنای ساخت و سازهای بزرگ در همسایگی هند، مانند پاکستان، سریلانکا، بنگلادش و مالدیو است.

هند باید به تبلیغ چابهار به عنوان یک بندر استراتژیک در سواحل مکران ادامه دهد زیرا هم سهولت تجارت و هم نیازهای امنیتی هند در منطقه را پاسخ می‌دهد.

با این حال، مانند خرید نفت روسیه با قیمت‌های تخفیف‌خورده، هند ترجیح داده است منافع خود را در اولویت قرار دهد و اجازه نداد هم‌سویی‌های ژئوپلیتیک موجود به مانع تبدیل شود. سال گذشته، هند از بندر چابهار برای ارسال ۲۰ هزار تن گندم برای کمک به افغانستان استفاده کرده بود.

وزیر امور خارجه هند درباره این قرارداد گفت: نگاه جهان به هند در طول سال ها تغییر کرده است و درباره هیچ موضوع مهم جهانی بدون مشورت دهلی نو تصمیم گیری نمی شود.

سوبرامانیام جایشنکار افزود: پیگیری هدفمند منافع ملی در تغییر پویایی جهانی ممکن است آسان نباشد اما باید انجام شود و دیگر مانع واقعی برای ظهور هند، در جهان نیست، مفهوم چیزی که ما آن را محله گسترده می نامیم اکنون در حال بازی و اعمال است. بدیهی است که هند تمام تلاش خود را می کند تا حضور خود را در کنار همسایگان پررنگ کند.