به گزارش خبرنگار ایرنا، بسیاری از محققان بر این باور هستند که سعدی شاعری است که با سفر و گشت و گذارهای بسیاری که داشته سرد و گرم روزگار را چشیده و در نهایت کوله‌باری از یافته‌های خود را در ۲ اثر شهیر بوستان و گلستان به رشته تحریر درآورده است.
در این بین اما پژوهشگران و نویسندگانی نیز هستند که در باب سفرهای سعدی نظر دیگری دارند، آنها پیرامون صدق و کذب سفرهای طرح شده شیخ در بوستان و گلستان نکات مهمی را ارائه کرده‌اند و معتقدند که آثار سعدی سفرنامه و تاریخ نیستند.
سفر به هند و خراسان؛ واقعیت یا خیال؟
در مقاله‌ای با عنوان «خراسان در خیال سعدی» به قلم محمدجعفر یاحقی آمده که عمده سفرهایی که در بوستان و گلستان سعدی آمده به نظر می‌رسد که خیالی باشد و اگر در مورد سفرهای او به غرب دنیای اسلام تاحدی به یقین رسیده باشیم سفر او به شرق آن زمان یعنی خراسان و هند بکلی خیالی و بر اساس ساخته ذهن آفرینشگر شیخ شیراز است.
یاحقی معتقد است سعدی از نام‌های جغرافیایی یا آثار مربوط به بزرگان فرهنگ و ادب ایران به هیچ وجه تصویری عینی از جغرافیای خراسان برای خواننده سخن‌شناس ترسیم نمی‌کند اما اندیشه ادبی خراسان به ویژه اثر شگرفی که استاد توس در شعر وی باقی گذاشته بیش و کم آشکار است.
سفرهای دن‌کیشوت‌وار سعدی
برخی صاحب‌نظران نیز سعدی و «دن کیشوت» را با هم مقایسه کرده و بر این باورند که این دو استعداد غریبی در جایگزینی خیال با واقعیت داشته‌اند.
این در حالیست که این گروه معتقدند میان سعدی و دن‌کیشوت یک شباهت آشکار دیگر هم وجود دارد و آن دلبستگی هر دو به مسافرت و ماجراجویی است؛ اینکه سعدی چه وقت از زادگاه خود شیراز بیرون رفته و چند سال در سفر بوده و کدام شهرها یا کشورها و اقلیم‌ها را زیر پا نهاده اهمیتی ندارد؛ مهم این است که سفر و ماجراهای همراه آن از مضامین همیشگی آثار سعدی است.
سفر سعدی از آسیای مرکزی تا بازگشت به شیراز
با این حال سعدی در کلیات از سفر به آسیای مرکزی، هندوستان، شام، مصر، عربستان، حبشه و مغرب بدون کمترین سرنخی که ترتیب این سفرها معلوم شود نام برده است.
بر اساس مستندات موجود او در نظامیه بغداد، که مهمترین مرکز علم و دانش جهان اسلام در آن زمان به حساب می‌آمد، تحصیل و پس از آن به‌عنوان خطیب به مناطق مختلفی از جمله شام و حجاز سفر کرد.
سعدی سپس به زادگاه خود شیراز، برگشت و تا پایان عمر در آنجا اقامت گزید.
در مقاله‌ای که برگرفته از «مردان پارس -بزرگان سرزمین پارس» و کتاب «تحقیق درباره سعدی اثر هانری ماسه» است آمده که می‌توان چنین تصور کرد که سعدی سفرهای خود را با عزیمت مجدد به سمت مشرق آغاز کرد، اگر سعدی از شیراز عزیمت می‌کرد می‌توانست یک راست از راه کرمان و سیستان و خراسان به بلخ رسد، مسافر بلخ ناچار به جنوب شرقی عزیمت می‌کرد و از گردنه‌های کوه بابا می‌گذشت و به بامیان می‌رسید و از آنجا راهی هندوستان می‌شد.
در ادامه این مقاله عنوان شده که در مورد سفر به هندوستان و مدت اقامت و مکان‌های بازدید سعدی در هند تناقص‌های زیادی وجود دارد، در عین حال هنگام بازگشت از هند سعدی به همراه یک کشتی بازرگانی وارد جزیره کیش می شود که در آن زمان مرکز اقتصادی ایران به شمار می‌رفته، سپس به جای بازگشت به زادگاه خود شیراز به زیارت‌خانه خدا می‌رود و در مسیر حرکت خود به سوی شهر مقدس مکه در صنعا توقف می‌کند، او در این شهر یکبار دیگر ازدواج می‌کند که حاصل آن یک فرزند کوچکست که رشته‌ای است که او را به آن سرزمین پیوند داده؛ ناگهان این کودک در گذشت درد و غصه پدر همان بود که معمولا به پدران در چنین مصیبتی وارد می شود.
بر اساس این مقاله پس از این اتفاق خانواده سعدی از هم می‌واشد و او دیگر جز به ادامه سفر نمی‌اندیشد تا شاید از اندوهی که در این شهر محصور در میان کوهها خفه‌اش می‌کند رهایی یابد، سعدی عازم مکه شده و بعد از انجام مناسک حج، عازم مصر می‌شود و بعد از چندی به دلیل شروع جنگ‌های صلیبی عازم تونس شد و پس از آرام شدن جنگ با کشتی به سمت شیراز راه افتاد که ابتدا در بیت المقدس توقفی کوتاه می‌کند و از آنجا به سوی دمشق رهسپار می‌شود و در سایه امنیت شهر دمشق فرصت مطالعه و بحث با دانشمندان را نیز بدست می‌آورد.
سعدی رفته رفته خستگی و حسرت دیدار آسمان ایران را در دل خود احساس می‌کند و سرانجام در حالی که قلب سعدی می‌تپید شیراز جلو چشمان او نمایان می‌شود و در واقع موقع تقاعد سعدی از مسافرت فرا رسیده بود، تقاعدی داوطلبانه و سرشار از سربلندی و مجاهدت.
یک پژوهشگر: آثار سعدی نه سفرنامه‌اند و نه تاریخ
سال ۱۴۰۰ بود که کتابی با عنوان «سعدی شیرازی» به قلم کوروش کمالی سروستانی سعدی‌شناس، پژوهشگر، زبان‌شناس و مدیر مرکز سعدی‌شناسی به بازار آمد.
در بخشی از این کتاب که نویسنده به سفرهای سعدی پرداخته آمده است «اگرچه تذکره‌نویسان و نویسندگان تاریخ ادبیات ایران با اعتماد به متن کلیات، سعدی را مسافر جهان آن روزگار کرده‌اند اما واقعیت این است که آثار ادبی_حکمی سعدی نه سفرنامه‌اند و نه تاریخ.
به همین دلیل سند معتبری برای تعیین جغرافیای سفر سعدی نیستند، اگرچه برخی اشارات و حکایات آن می‌تواند در تطبیق با حوادث تاریخی آن روزگار بخشی از واقعیت را آشکار کند. به همین دلیل است که پژوهشگران مختلف در زندگی‌نامه سعدی، برخی سفرها را پذیرفته‌اند و آنان را واقعی و تاریخی دانسته‌اند و برخی را به ضرورت، متن ادبی و خیالی گرفته‌اند.»
کمالی سروستانی معتقد است که نمی‌توان با دقت علمی همه یافته‌های پژوهشگران را تأیید کرد اما با تسامح علمی می‌توان بنابر آنچه در کتاب‌های تاریخ و ادبیات زبان فارسی و تذکره‌های شاعران و برخی کتاب‌های تاریخ آمده، سفرهای سعدی را پی گرفت که بر این اساس سعدی در جوانی در حدود سال ۶۲۰ یا ۶۲۱ هجری، سفرهای خود را آغاز کرده؛ سفرهایی که به گفته خودش از سویی برای کسب علم و معرفت بوده و از سوی دیگر برای دورماندن از آشوب خوارزمشاهیان که شهر را از سال ۶۱۲ تا ۶۲۱ هجری به آشوب کشانیده بودند.
سفر از دیدگاه سعدی
و اما امسال هم همزمان با اول اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۳، کمالی سروستانی در نشست علمی یادروز سعدی که با حضور سعدی‌پژوهان، سعدی‌دوستان و دانشجویان در محل تالار گلستان آرامگاه سعدی شیرازی برگزار شد سخنرانی خود را به مبحث «سفر» اختصاص داد اما این بار به ارائه پژوهشی در رابطه با «سعدی در سفرنامه‌ها» و اهمیت سفر در نگاه سعدی پرداخت.
این پژوهشگر که سفر کردن را خلق یک گردش و فهم یک مکان می‌داند در این نشست گفت سفر موجب کشف عبور از تنگ‌نظری، تعصب و همچنین حرکتی در زمان برای شناخت یک مکان به شمار می‌رود.
او سعدی را مسافر آفاق و انفس دانست و افزود: سعدی در باب سوم گلستان در فواید سفر سخن گفته است.
به گفته کمالی سروستانی در تاریخ سفرنامه‌نویسی در ایران و شیراز اولین سفرنامه‌نویسان وجوهی را دیدند که ایرانیان به دلیل زیست در مکان ندیده بودند و سفرنامه‌های باقیمانده منبع خوبی برای شناخت تاریخ و فرهنگ ایران محسوب می‌شوند.
وی مهمترین سفرنامه را در رابطه با شیراز و آرامگاه سعدی در قرن هشتم سفرنامه ابن‌بطوطه عنوان کرد و نمونه‌هایی از سفرنامه‌های دوران صفویه، زندیه، قاجاریه و پهلوی را مورد استناد قرار داد و گفت: سفرنامه‌نویسان با توجه به علاقه و دانش و مأموریت خود از منظرهای گوناگون به سعدی پرداخته‌اند که «شخصیت و آثار سعدی»، «آرامگاه سعدی»، «حوض ماهی»، «نقاشی سعدی در هفت‌تنان» و «مقایسه آرامگاه سعدی و حافظ و سعدی و شیراز» را از مهمترین سفرنامه‌ها در رابطه با این شاعر پرآوازه هستند.
می‌گویند سعدی ۹۰ سال عمر کرده؛ ۳۰ سال برای تحصیل، ۳۰ سال در سفر و ۳۰ سال سوم هم برای تألیف آثارش صرف کرده، اینکه آیا سفرهای او واقعی بوده‌اند یا خیالی هنوز هم برای بسیاری از پژوهشگران جای بحث دارد اما اهمیت سفر و سفر کردن در دیدگاه و آثار این شاعر بزرگ و سفرهای او به برخی نقاط جهان غیر قابل انکار است، او حتی در برهه‌ای از زمان و پس از سفر به مناطق مختلف به این نتیجه می‌رسد که «من بعد از این اگر به دیاری سفر کنم، هیچ ارمغانی نبرم جز سلام دوست»
نظر شما