علم، فن‌آوری و نوآوری در خدمت حقوق بشر

حضور بیش از ۶۰ سخنران از کشورهای مختلف و ثبت نام بیش از ۶۰۰ نفر برای حضور در این نشست و یا پیگیری مجازی مباحث آن، گویای موفقیت رویکرد کشورمان در جذب حداکثری مخاطبان به این نشست مهم بوده است؛ ریاست ایران بر این نشست و همچنین کیفیت و کمیت شرکت‌کنندگان و مباحث نشان‌دهنده همکاری بسیار سازنده و مطلوب بین ایران و دفتر کمیساریای عالی حقوق بشر در برگزاری این نشست بود که می تواند بعنوان تجربه‌ای ارزشمند از همکاری‌های ایران با نهادها و سازمان‌های بین‌المللی در نظر گرفته شود.

پیشینه بحث

با پایان جنگ جهانی اول، قدرت های درگیر این جنگ (۱۹۱۸) مذاکراتی را برای ترتیب دادن نظم بعد از جنگ جهانی آغاز کردند، هیاتی دیپلماتیک به سرپرستی مشاورالممالک انصاری، وزیر امور خارجه وقت ایران (به همراه محمدعلی فروغی و حسین معین الوزراء) به ژنو اعزام شد تا با ورود به مذاکراتی که با حضور نمایندگان ۳۲ دولت درگیر در جنگ جهانی اول در جریان بود، از حقوق ایران که در جریان این جنگ نادیده گرفته شده بود دفاع کند ولی با مخالفت هیات انگلیس، به این بهانه که ایران طرف اصلی جنگ نبوده، روبرو شد؛ اما، هیات اعزامی ایران تنها راه دفاع از حقوق مردم خود در برابر قدرت‌های نظامی آن زمان را درگیر شدن در یک فرآیند چندجانبه می‌دانست از این رو به تلاش‌هایش ادامه داد و در نهایت با ایجاد جامعه ملل، بعنوان نخستین کشور اسلامی با تصویب سند تاسیسی این نهاد، به عضویت آن در آمد و در نخستین نشست مجمع عمومی «جامعه ملل» در سال ۱۹۲۰ شرکت کرد.

با این مقدمه، در واقع، ایران از سال ۱۹۲۰ بصورت رسمی بخشی جدایی ناپذیر از معماری و ساختار چندجانبه گرایی بوده است که مرکز ثقل اصلی آن نیز در شروع، ژنو بوده است. هر چند میزان نفوذ، نقش آفرینی، بهره‌مندی و دریافت حمایت از این ساختار، در مقاطع مختلف متفاوت بوده، اما، این روند حضور در مجامع بین المللی با قدمتی بیش از یکصد سال، به دیپلماسی و سیاست خارجی ایران اعتبار و جایگاه ویژه ای داده است؛ البته با این توضیح که حضور ایران در روندهای چندجانبه گرایانه را نباید محدود به آنچه که در ارتباط با جامعه ملل رخ داد، کرد و می توان نخستین رگه های آن را به دهه ها قبل و تدوین برخی از کنوانسیون های بین المللی، تشکیل سازمان بین المللی کار و همچنین صلیب سرخ دانست، اما، موضوع این مقاله در واقع نگاه به ریاست ایران بر مجمع اجتماعی شورای حقوق بشر به عنوان ادامه تجربه بیش از یکصد سال حضور ایران در چندجانبه گرایی است که بعد از جنگ جهانی اول و شکل گیری جامعه ملل تاکنون شکل گرفته و تثبیت شده است.

مجمع اجتماعی شورای حقوق بشر

ساختار حقوق بشری سازمان ملل قدمتی به درازای عمر سازمان ملل دارد و یکی از ساختارهای تثبیت شده در درون این سازمان است که با تشکیل «کمیسیون حقوق بشر» در سال ۱۹۴۶ آغاز و پس از شصت سال فعالیت، با جایگزینی این کمیسیون با «شورای حقوق بشر» در سال ۲۰۰۶، همچنان ادامه دارد.

شورای حقوق بشر دارای سازوکارهای مختلفی برای توجه به موضوعات متنوع حقوق بشری است که یکی از آنها «مجمع اجتماعی» است. «مجمع اجتماعی» شورای حقوق بشر (The Social Forum of the Human Rights Council) را می‌توان یکی از قدیمی ترین سازوکارهای حقوق بشری وابسته به شورای حقوق بشر دانست. قطعنامه مربوط به مجمع اجتماعی هر ساله در نشست‌های ماه ژوئن شورای حقوق بشر ارائه می شود. در هر قطعنامه، ضمن تاکید بر اهمیت این مجمع و تمدید ماموریت آن، موضوع اصلی نشست سال بعد آن نیز مشخص و می‌شود و به تصویب شورای حقوق بشر می رسد. موضوع اصلی هر نشست مجمع اجتماعی براساس مهمترین و فوری‌ترین چالش هایی که جهان با آن روبروست، انتخاب می‌شود و در واقع، بستری برای گفتگو و تبادل نظر بین ذینفعان مختلف (دولت‌ها، سازمان‌های بین‌المللی، افراد، دانشگاهیان، سازمان‌های مردم نهاد، اندیشکده‌ها و حتی موسسات و بنگاه‌های اقتصادی و تجاری) فراهم می‌آورد.

ریاست جمهوری اسلامی ایران بر مجمع اجتماعی

موضوع (theme) نشست مجمع اجتماعی در سال ۲۰۲۳ «سهم علم، فناوری و نوآوری در حفاظت از حقوق بشر، از جمله در پرتو بازیابی بعد از همه گیری کرونا» بود. ایران به دلایل مختلف ناشی از اهمیت موضوع نشست مجمع اجتماعی ۲۰۲۳، علاقه‌مند به ایفای نقش ریاست این نشست بود. جدای از آنچه در پیشینه بحث در خصوص تاکید بر تداوم بیش از یکصد سال حضور و تجربه ایران در ساختار چندجانبه‌گرایی در نظام بین‌الملل به آن اشاره شد، موضوع اصلی این نشست در حوزه علم و فناوری بویژه تاکید بر نقش جوانان از دیگر دلایل علاقه‌مندی برای ریاست بر این نشست از سوی کشورمان بود، که با در نظر گرفتن توانمندی‌ها و پتانسیل‌های کم نظیر ایران در حوزه شرکت‌های دانش‌بنیان و نوآور، موضوعی بسیار جذابی برای کشور محسوب می شد، اهمیت توجه دادن جامعه بین المللی بویژه مخاطبان «مجمع اجتماعی» به تاثیر تحریم‌های ظالمانه آمریکا علیه مردم ایران بر حضور و مشارکت شرکت های دانش بنیان ایرانی بویژه شرکت‌هایی که محور اصلی آن‌ها جوانان و دختران و زنان هستند نیز از دیگر دلایل علاقه‌مندی کشورمان برای ریاست بر مجمع اجتماعی ۲۰۲۳ بود؛ موضوعی در طول دو روز نشست مجمع اجتماعی به صورتی مکرر مورد توجه و تاکید سخنرانان و شرکت کنندگان مختلف قرار گرفت.

علم و فناوری در ایران: از باستان تا امروز

پیوندهای علمی و فناورانه در زمره ماندگارترین پیوندها در میان اذهان عمومی ملت‌ها به شمار می‌روند، زیرا نتیجه همکاری مشترک میان تمدن‌هاست. از این‌رو هرچه مناسبات علمی و فن‌آورانه کشورها گسترده‌تر می‌شود، عمق دوستی‌ها میان ملت‌ها گسترده‌تر می‌شود. ایران از عهد باستان تا به امروز همواره توجه بسیاری بر توسعه علم و فن‌آورانه با هدف تعمیق همکاری و دوستی میان ملل داشته است. گواه آن نیز تاسیس دانشگاه جندی شاپور به عنوان قدیمی‌ترین دانشگاه جهان با قدمتی حدود ۱۸ قرن است. ایرانیان در عهد باستان دانشگاهی تاسیس کرده‌اند که بر سر درب ورودی آن نگاشته شده "دانش و فضیلت بر بازو و شمشیر برتر است". این امر نشان‌دهنده نگرش ژرف ایرانیان باستان به اهمیت علم و فناوری است. در دوران قرون وسطی نیز در حالیکه که تفتیش عقاید سبب بی‌اعتنایی به استعدادهای علمی و عقب‌ماندگی علمی در تمدن‌های غرب شده بود، اوج شکوفایی علمی کشورهای اسلامی و به طور خاص در ایران، بروز نمود.

در این دوران ایران بستر پرورش‌ دانشمندان سرشناسی همچون ابن‌سینا، فارابی، زکریای رازی، خوارزمی و ابوریحان بیرونی بود که با اکتشاف‌های خود در زمینه‌های ستارهشناسی، انسان‌شناسی، پزشکی، ریاضیات، شیمی، تاریخ و جغرافیا جهان را از منظر علم و فناوری دگرگون کردند. برای مثال کتاب «قانون» ابن‌سینا سال‌های در کشورهای غربی به عنوان یک منبع مهم علم پزشکی در دانشگاه‌ها مورد مراجعه و استفاده قرار گرفته است. امروز نیز ایرانیان بر اساس همان آموزه‌های نیاکان خردمند خود، منادی توسعه علم و فناوری برای تعمیق همکاری، صلح و دوستی میان ملل بوده و هستند. جمهوری اسلامی ایران در زمان حال به دنبال میراث زنده پیشینیان خود همچنان بر پیشرفت علمی و فناوری ادامه داده است.

امروزه ایرانیان در حال ساخت میراث نوین خود در علم و فناوری بودهاند. در سطوح حکمرانی و سیاستگذاری در دهههای اخیر علم و فناوری یکی ار ارکان مهم و کلیدی اسناد بالادستی و برنامههای توسعه ای کشور بوده است. در سند چشم انداز ۱۴۰۴ ایران، دست‌یابی به "جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی، الهام‌بخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بین‌الملل" مورد تاکید قرار گرفته است. در نتیجه حمایت دولت و توجه دانشمندان به توسعه علم و فناوری، ایران به رتبه ۱۵ بین‌المللی در تعداد منتشرات علمی در سال ۲۰۲۲ و رتبه ۴ بین‌المللی در تعداد منتشرات علمی حوزه نانو [۱] در سال ۲۰۲۲ (به عنوان یکی از حوزه‌های فناوری نوظهور) دست یافته است.

سخنرانی معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان رئیس جمهور در نشست مجمع اجتماعی

با توجه به موضوع نشست ۲۰۲۳ مجمع اجتماعی و اکوسیستم بسیار متنوع و قدرتمند ایران در زمینه علم، فناوری و نوآوری در حوزه‌های مختلف، کشورمان در سطح عالی و با حضور معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان رئیس جمهور در آن شرکت کرد. در این نشست معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری در سخنرانی خود با توجه به آغاز فاجعه غزه و جنگ خونین اسرائیل علیه مردم بیگناه فلسطین ضمن ابراز ناراحتی و نگرانی از این وضعیت اسفبار، بر ایستادگی همه شهروندان جهانی برابر ظلم، بی عدالتی و نقض حقوق اولیه بشر ایستادگی تاکید کرد. روح الله دهقانی در نشست مجمع اجتماعی ۲۰۲۳ شورای حقوق بشر بر این محورها و نکات برجسته اشاره نمود: تمدن ایران در طول تاریخ، دانش و معرفت را ارج نهاده است و این موضوع در آموزههای کهن ایرانیان مشهود است. تلاش‌های اندیشمندان ایران و نقشآفرینی آنان در پیشرفت علم و فناوری در عرصه‌های گوناگون زندگانی بشر در سراسر جغرافیا و تاریخ جهان آشکار است. از شگفتی‌های الهام بخش معماری و شهرسازی تا شبکه‌های آبرسانی شهری دوران باستان گرفته تا سیستم‌های مبتکرانه قنات در مناطق کویری ایران.

توسعه علمی، فناوری و ابداع مصنوعات در ایران باستان فارغ از زمان و مکان منجر به رشد جوامع بوده است. نتایج و دستاوردهای دانشمندان این کشور در زمینههای مختلف چون ریاضیات، پزشکی و نجوم منشا توسعههای علوم و فناوری در قرون بعدی نیز گردید. در سالهای اخیر ما یک اکوسیستم نوآوری فعال و پویا را پرورش دادهایم که منجر به رشد و توسعه شرکتهای دانشبنیان میشود. شرکتهای فناور و دانشبنیان در کشور ما به عنوان شاهدی بر ظرفیت و پتانسیل جوانان این مرز و بوم و نقش آفرینی بانوان و زنان در این اکوسیستم در سطوح مدیریتی و تخصصی بوده است. امروزه شرکتهای دانشبنیان نقشی حیاتی در توسعه فناوریها و ارائه راهکارهای نوین برای مقابله با چالشهای جامعه دارا هستند.

در طول دوره همه گیری کرونا، شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران نقش کلیدی خود را در مواجهه و ارائه راهکارهای نوآورانه در زمینه‌های مختلف تشخیص، مراقبت‌های پزشکی و درمانی مانند تولید واکسن، تجهیزات پزشکی پیشرفته و ملزومات بهداشتی در راستای کمک به مبارزه جهانی با این بیماری ایفا کردند. ایران علیرغم تحریم‌های اقتصادی یکجانبه و چالش‌های دسترسی به واکسن کرونا و تجهیزات پزشکی، موفق به واکسیناسیون ۷۶ درصدی جمعیت خود در برابر کووید-۱۹ شد. همچنین ایران فعالانه در همکاری‌های بین‌المللی و به اشتراک‌گذاری دانش و ابتکارات انجام شده برای تقویت واکنش جهانی به این بیماری همهگیر، به ویژه در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته مشارکت نمود. ایران سخاوتمندانه به کشورهایی که در تلاش برای مبارزه با این اپیدمی بودند کمک‌های پزشکی و بهداشتی ارائه کرده است. این اقدامات تعهد تزلزل‌ناپذیر ما به ارتقای حقوق بشر و بهبود رفاه جوامع سراسر جهان را نشان میدهد.

شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور در ایران در طیف گسترده‌ای از بخش‌های دیگر همچون کشاورزی، محیط زیست و انرژی فعالیت دارند. آنها به ما کمک میکنند تا آینده‌ای پایدارتر برای کشورمان و جهان بسازیم. فعالان اکوسیستم نوآوری در ایران تاثیرات عمیقی بر حفظ حقوق اساسی بشر مانند حق زندگی، سلامت، کار و توسعه دارند و در عین حال با نابرابری‌ها، فقر و بیکاری که در جامعه وجود دارد مقابله میکنند.

چنین دستاوردهای شگرفی در عرصه علم و فناوری در شرایطی محقق گردید که برخی اقدامات قهرآمیز یکجانبه بر علیه شرکت‌های دانش بنیان، نوآوری و توسعه علمی در ایران را دچار چالش کرده است. این اقدامات نه تنها حقوق بشر هر ایرانی را نقض میکند بلکه به شدت مانع پیشرفت و همکاری‌های بین‌المللی در شرایط بحران خواهد شد. فراموش نکنیم که توسعه حق مسلم هر جامعه است و زیربنای احقاق سایر حقوق خواهد بود. ما خواستار پایان دادن به اینگونه اقدامات برای تحقق حقوق بشر و بهبود پیشرفت‌های علمی و فناوری جهانی هستیم. من از همه ملت‌ها میخواهم که از این حق با ترویج همکاری‌های باز علمی، فناوری و نوآوری به نفع همه بشریت حمایت کنند.

ما مسئولیت داریم در جهت جهانی بهتر برای همه تلاش کنیم. ایران برای مشارکت در این هدف مشترک، علاقمند، مسئولیت‌پذیر و متعهد به جامعه بین‌المللی است. ما قویاً معتقدیم که با استفاده از دانش، علم و فناوری به شیوه‌ای مشارکتی و فراگیر میتوانیم دنیایی بهتر و آینده‌ای روشن‌تر برای همه بسازیم.

سخنرانی سفیر و نماینده دائم ایران در ژنو بعنوان رئیس نشست مجمع اجتماعی

ریاست نشست مجمع اجتماعی ۲۰۲۳ شورای حقوق بشر را علی بحرینی سفیر و نماینده دائم کشورمان نزد دفتر سازمان ملل و دیگر سازمان های بین المللی در ژنو برعهده داشت. علی بحرینی در سخنرانی های افتتاحیه و اختتامیه خود بعنوان رئیس نشست از جمله به این نکات اشاره کرد: در طول همه‌گیری کرونا، ما با چالش‌های اخلاقی نیز مواجه بودیم، از ملی‌گرایی و تبعیض گرفته تا عدم ارائه و دسترسی برابر، مقرون به صرفه و به موقع به آنچه همه برای مبارزه با ویروس کرونا نیاز داشتند. این یک سوال جدی برای آینده ایجاد می کند: اگر جهان شاهد بیماری همه گیر دیگری در مقیاس و شدت COVID-۱۹ بود، آیا ساختارها و سازمان های بین المللی هنوز با چالش های اخلاقی، عدم همکاری و عدم همبستگی دست و پنجه نرم خواهند کرد یا ما از تجربیاتمان درس گرفتیم؟ بسیاری از کشورها دارای منابع طبیعی بسیار ارزشمندی هستند، اما به دلیل سیاست‌های استعماری یا قوانین محدودکننده مانند وضع تحریم‌های ناعادلانه، ما آنها را از درآمدها و ظرفیت‌هایشان محروم کرده‌ایم و آنها را به سمت وابستگی به کمک‌های دیگر کشورها سوق داده‌ایم.

دنیای ما می تواند مکان بهتری برای جوانان و نسل های آینده، زنان و دختران در سراسر جهان با استفاده از علم، فناوری و نوآوری به شیوه ای بدون تبعیض باشد. چالش‌های متعددی پیش روی بشریت وجود دارد که می‌توان با کمک فناوری‌ها و نوآوری‌های جدید، آثار منفی این چالش ها را کاهش داد و حتی برخی از آسیب‌های ناشی از این چالش‌ها و بحران‌ها را با استفاده از علم، فناوری و نوآوری جبران کرد. بزرگترین دستاورد ما تحقق روزافزون نیاز فوری ما به علم، فناوری و نوآوری بوده است. هر روز که می گذرد، اهمیت تقویت همکاری های بین المللی، به اشتراک گذاری فناوری ها، و تقویت سیاست ها در این زمینه ها را به طور فزاینده ای درک می کنیم تا اطمینان حاصل شود که هیچ ملت یا فردی برای بهره مندی از علم و فناوری و نوآوری ها نادیده گرفته نخواهد شد.

جمع بندی

نشست مجمع اجتماعی ۲۰۲۳ پس از دو روز و برگزاری ۶ جلسه کارشناسی با حضور بیش از ۶۰ سخنران عالی رتبه و کارشناس، در روز ۱۳ آبان به کار خود پایان داد و سفیر و نماینده دائم ایران در ژنو گزارش خود از این نشست را به نشست ۵۵ شورای حقوق بشر که به مدت ۴۰ روز از ۷ اسفند ۱۴۰۲ تا ۱۷ فروردین ۱۴۰۳ در ژنو برگزار می گردد، ارائه خواهد کرد. حضور مهمانان عالی رئیس جمهور کوبا (سخنرانی ویدیویی)، آقای «فولکور تورک» کمیسر عالی حقوق بشر و آقای «آماندیپ سینگ گیل» نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل در فناوری و همچنین نیل دو گراس تایسون، اخترفیزیکدان، نویسنده و مجری شناخته شده بین المللی در حوزه علم نشان دهنده اهمیت موضوع نشست مجمع اجتماعی ۲۰۲۳ بود.

ریاست ایران بر مجمع اجتماعی نه تنها تداوم بیش از یکصد سال چندجانبه گرایی ایران بود بلکه نشان دهنده اراده ایران برای تداوم این مهم و این تعامل، در آینده داشت. اکوسیستم متنوع، توانمند و بومی شرکت های دانش بنیان در ایران که مدیریت طیف اصلی آن برعهده جوانان بویژه زنان و دختران جوان و خلاق ایرانی است، ریاست ایران بر نشست مجمع اجتماعی ۲۰۲۳ با موضوع «تاثیر فناوری، نو آوری و علوم بر ارتقاء حقوق بشر» را بیش از هر چیز دیگری جذاب و مهم می کرد. در این نشست بارها این نکته مورد توجه قرار گرفت که تحریم های ظالمانه تاثیر مستقیمی بر بهره مندی جوانان کشورهای تحت تحریم به علوم و فناوری های جهان دارد هر چند در نمونه ایران، با اتکای به ظرفیت ها و توانمندی های جوانان ایرانی، تلاش شده است بخشی از این آثار منفی، خنثی گردد، ولی قابل انکار نیست که تحریم های وضع شده از سوی کشورهایی که عمدتا خود منبع اصلی دانش و فناوری در جهان هستند، تاثیر بلندمدت معناداری بر بهره مندی مردم کشورهای تحت تحریم از حقوق بشر خود بویژه حقوقی مانند «حق علم»، «حق آموزش»، «حق بهداشت»، «حق محیط زیست سالم» و ده ها حق بشری دیگر آنها دارد.