خبرنگار ایرنا مستقر در بم به مناسبت سالگرد زلزله مهیب بم(پنجم دی ۸۲) که آمار تلفات آن از ۳۰ هزار تا ۵۰ هزار نفر برآورد شده، از پدیده‌ای دامنگیر برخی زنان این شهرستان روایت و رونمایی می‌کند که خود، نه‌تنها نشات گرفته از شرایط و آسیب‌های مختلف، است بلکه تبعات بسیاری را در حوزه آسیب‌های اجتماعی دامن زده و می زند.
زنانی که به‌اجبار با مردانی غیر بمی که برای کمک به بازسازی به نام مهندس یا استادکار از دیگر نقاط کشور به این شهر آمده بودند، ازدواج دایمی یا موقت کردند، این مردان بچه یا بچه هایی را در دامن این زنان گذاشتند و بعد از اتمام کارشان در بازسازی فیزیکی ساختمان‌ها نیز، زن، فرزند و بم را رها کردند و برای همیشه رفتند.
حالا این زنان مانده‌اند با انبوهی از گرفتاری‌های مربوط به خود و فرزندان؛ از مشکلات اعصاب و روان، اعتیاد خود و فرزند، نابسامانی زندگی و آسیب های اجتماعی، تنهایی و بی‌کسی که مدام برای آنان و دیگران مشکل می زاید.
تاییدیه یافته های علمی
برخی یافته های علمی و پژوهش ها نیز تایید می کنند که در بم، بعد از زلزله، تغییری در روند الگوی انتخاب همسر را شاهد بوده ایم؛ یکی از این پژوهش ها که بخشی از یافته های آن نیز منتشر شده نشان می دهد بعد از فاجعه در بم ما با انواع خانواده مواجه هستیم، یعنی «خانوارهایی که فقط مرد خانواده زنده مانده است، خانوادههایی که فقط زن خانواده زنده مانده است، خانوادههایی که مرد خانواده و فرزندان زنده مانده‌اند، خانوادههایی که زن خانواده و فرزندان زنده مانده‌اند، خانوادههایی که زن و مرد فقط زنده مانده‌اند، خانوادههایی که فقط فرزندان زنده مانده اند».
آنچه در این زمینه مدنظر و محل پرسش قرار می گیرد اینکه چگونه یک پدیده انسانی اجتماعی مانند ازدواج تحت تاثیر فجایع طبیعی تاثیر می پذیرد، چه عواملی در شکل گیری ازدواج اجباری زنان در فاجعه تاثیرگذار است و نیز راهبردهای انتخابی زنان جوان در مقابل فشار اطرافیان برای پذیرش ازدواج اجباری چه بوده است و ازدواج اجباری در زندگی شخصی و اجتماعی زنان چه پیامدهایی به همراه دارد؟.
برخی یافته های این پژوهش ها نیز تایید می کند که برخی افراد خانواده یا خویشاوندانی که برای بازماندگان زلزله باقی مانده بودند، زنان یا دختران را به ازدواج اجباری اجبار کرده اند و ازدواج هایی شتاب‌زده، مصلحتی و اجباری را نیز شاهد بوده ایم. ازدواج از سر تنهایی یا زشت بودن تنها بودن زن بیوه در محله یا آزار دیدن توسط برخی افراد نیز گزارش شده که در ازدواج های اجباری یا مصلحتی نقش داشته است.(۱)
افزایش شیب ازدواج
یافته های علمی و نیز آمارهای ثبت ازدواج نیز اثبات می کند که در سال های اولیه بعد از زلزله شاهد افزایش نرخ ازدواج در این منطقه بوده ایم.
اما برخی مددکاران اجتماعی نیز که سال ها در این شهرستان فعالیت کرده اند تایید می کنند با شمار قابل تاملی از چنین زنانی مواجهه داشته اند و اینچنین روایت می کنند: یکی از آسیب های اجتماعی که بعد از زلزله در بم مشاهده شد پدیده تغییرات نوع و شکل ازدواج بود که تعدادی از زنان به‌اجبار به عقد افرادی که به اسم مهندس یا استادکار وارد بم شده بودند درآمدند و بدون هیچ تعهدی بعد از پایان عملیات بازسازی، این زنان را با یک یا چند فرزند رها کردند و به شهرهای خود بازگشتند.
به گزارش ایرنا، شواهد و نظرات کارشناسان حاکیست که زنان به دلیل شرایط خاص خود، تابوها و موانع فرهنگی حاکم بر جامعه، در جریان زلزله بم، متفاوت تر از مردان از این حادثه متأثر شدند و لذا باتوجه به فشارهای ایجاد شده بیشتر یا متفاوت تر برای زنان به دلیل نقش های جنسیتی آنان، باید از سوی ارائه دهندگان خدمات، سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان حوزه سلامت جسم و روان، به عنوان اولویت مهم در نظر گرفته شوند که گویا این خدمات یا وجود نداشته اند یا اگر هم بوده، کامل و فراگیر نبوده است.
واقعیت موجود اینکه فاجعه، باعث تنها شدن تعداد زیادی از زنان به دلیل مرگ والدین یا همسرشان می‌شود، در این میان ارزش‌ها و تابوهای جنسیتی اجتماعی، این گروه از زنان را برای رهایی از تنهایی یا ناامنی، به ازدواجی شتاب‌زده، تحمیلی یا ترتیب داده شده مجبور، ترغیب یا هدایت می‌کند که به دلیل شوک ناشی از فاجعه، مقدمات استاندارد انتخاب همسر در آن به هر علت، اجرایی نمی شود و در نهایت، پیامدهای متعدد روانی و اجتماعی برای خود، خانواده و جامعه به دنبال دارد؛ از جمله زنانی که مجبور به ازدواج با مردان مسن‌تر از خود می شوند یا به ازدواج موقت با نیروهای غیربومی تن می دهند و یا همسر مردانی بیکار و معتاد می شوند.
در بم بنا به روایت ها، برخی زنان هستند، یا شاهدان و مددکاران اجتماعی تایید می کنند که پدیده تغییرات ازدواج را در نتیجه زلزله بم شاهد هستیم؛ و کم نیستند زنانی که به ویژه در مناطق فقیرنشین به‌اجبار به عقد شوهرانی درآمده اند یا گروهی دیگر همسر شوهرانی موقتی شده اند که خیلی سال است دیگر در کنارشان نیستند و بنای برگشتن هم نداشته اند یا ندارند.
در زمینه ضرورت بازسازی روانی بم، مساله ای که خیلی سال است در این شهرستان احساس می شود، خبرگزاری جمهوری اسلامی(ایرنا) سال گذشته نیز همزمان با سالگرد این زلزله مطالبی منتشر کرد که به شرح زیر قابل مطالعه است:
خبرنگار ایرنا مستقر در بم در تلاش است برخی از این دسته از زنان را شناسایی و با آنان مصاحبه کند که در صورت انجام، اطلاع رسانی خواهد شد.
آسیب های اجتماعی که هنوز از زلزله نشات می‌گیرند
اما فاطمه کمال‌الدینی مددکار اجتماعی و فعال اجتماعی مستقر در بم در خصوص آسیب‌های اجتماعی و روانی بعد از زلزله سال ۸۲ به خبرنگار ایرنا گفت: بسیاری از آسیب‌هایی که در بم در بحث اعتیاد، افسردگی جوانان، بیماری های اعصاب و روان و زنان و مردان درگیر آن هستند از زلزله سال ۸۲ که اکثر خانواده ها درگیر آن بودن نشات می گیرد و اکنون بسیاری از زنان و مردان ما دچار این آسیب‌ها شده اند.
وی در عین حال با اشاره به پدیده زنانی که همسرانشان در کنارشان نیستند، افزود: در زمان زلزله ازدواج هایی رخ داد و افراد غیربومی که برای ساخت و ساز به این شهر آمدند ازدواج کردند و یکسری از این افراد با وجود ابتلا به مواد صنعتی بعد از مدتی که از ساخت و ساز بم گذشت، همسران خود را رها کردند و اکنون نیمی از زنانی که اعتیاد دارند، همین زنانی هستند که همسرانشان آنان را معتاد و رهایشان کرده اند و این موضوع باعث شده معضل اعتیاد از مادر نیز به فرزند برسد و همین‌طور فراگیر شده است.
کمال الدینی ادامه داد: یکسری مناطق آسیب دیده در شهرستان بم وجود دارد که اکثر ساکنان این مناطق مهاجرانی هستند که به دلیل وضعیت بد اقتصادی به حومه شهر رفته اند تا با قیمت مناسب تر زمین یا کانکس بتوانند گذران امور کنند و بیشتر آنان نیز از طریق زباله‌گردی امرار معاش دارند.
به گفته وی، جوانان این مناطق اغلب دچار اعتیاد به موادصنعتی شده اند و این چرخه متاسفانه در این منطقه ادامه دارد که کم کم به بافت اصلی شهر نیز می رسد.
کمال الدینی اظهارداشت: بحث دیگر، اعتیاد کودکان ما در این مناطق است که تعدادشان بسیار زیاد شده؛ زمانی که مادر مصرف کننده بوده فرزند نیز در زمان بارداری مادر به اعتیاد دچار شده است.
اعتیاد کودکان از نگاه آمار
این مددکار اجتماعی عنوان کرد: از پایان سال ۱۴۰۱ تا آذرماه امسال حدود ۴۰ کودک زیر ۱۵ سال که اعتیاد شدید داشتند را ترک دادیم و این آمار جدا از کودکانی است که برای درمان به کرمان رفته اند یا توسط پزشکان متخصص در بیمارستان بستری و ترک داده شده اند.
آسیب روحی بم در برنامه ها دیده نشده
کمال الدینی اضافه کرد: مشکل دیگر، بیماران اعصاب و روان است که عاملان اصلی بسیاری از خودکشی ها به شمار می روند؛ همچنین بسیاری از مراجعه کنندگان ما بیماران اعصاب و روانی هستند که نیاز به بستری دارند تا دوره زمانی درمان را طی کنند اما متاسفانه در شهرستان بم به جسم توجه می کنند اما به سلامت روح و روان توجه لازم نمی‌شود.
وی با بیان اینکه در بیمارستان پاستور بم بخش کوچکی به بیماران اعصاب و روان اختصاص یافته است عنوان کرد: تنها ۲ پزشک متخصص اعصاب و روان در بم بیماران را بستری می کنند که هر کدام ۱۰ تخت برای بستری در این بیمارستان دارند اما حداقل به ۱۰۰ تخت برای بستری این بیماران نیاز داریم.
این مددکار اجتماعی توضیح داد: باید در بیمارستان پاستور به بخش اعصاب و روان و اعتیاد کودکان توجه ویژه ای شود زیرا بیماران اعصاب و روانی که برای درمان نیاز به بستری دارند به دلیل کمبود تخت ماه‌ها انتظار می کشند، در حالی که برخی از این افراد نمی توانند تحمل کنند و شاید در برهه زمانی انتظارشان برای درمان با اتفاقات ناگواری مانند درگیری، قتل و خودکشی روبه رو شوند.
کاهش رده سنی درگیر با اعصاب و روان
وی اضافه کرد: در گذشته رده سنی افراد مبتلا به بیماری های اعصاب و روان ۳۵ سال به بالا بود اما اکنون رده سنی ۱۶ تا ۳۵ سال را شامل می شود که این افراد همگی خودشان آسیب دیده اند.
کمال الدینی تصریح کرد: آمیختگی بخش اعصاب و روان و اعتیاد کودکان نیز از دیگر مشکلات ماست زیرا کودکی نیاز به ترک دارد و هنگامی که درگیر تنش اعصاب می شود و باید فشار روحی و روانی ترک اعتیاد را تحمل کند به دلیل بستری شدن در بخش اعصاب و روان ناراحتی های ناشی از این بیماران را می بیند و کودک دچار تشنج می شود.
وی خاطرنشان کرد: بهتر است در شهرستان بم بخش مجزایی را برای بیماران اعصاب و روان درنظر بگیرند زیرا اگر بیمار ما درمان نشود می تواند مستعد خودکشی، قتل یا هر آسیب اجتماعی دیگری باشد.
این مددکار اجتماعی خاطرنشان کرد: روزانه ۱۰ مراجعه کننده با شرایط حاد داریم که چندین مورد اقدام به خودکشی داشته اند اما به دلیل کمبود تخت نتوانسته ایم بیمار را بستری کنیم زیرا هر بیمار حداقل بین ۲۰ تا ۳۰ روز باید بستری شود و کمبود تخت باعث شده سقف انتظار برای تخت خالی ماه ها زمان ببرد.
۵۰ کودک منتظر نوبت ترک اعتیاد
این مددکار اجتماعی گفت: ترک اعتیاد کودکان زیر ۱۵ سال در گذشته به صورت رایگان در بیمارستان پاستور انجام می شد اما در سال جاری این امر امکان پذیر نیست و ما نتوانستیم کودکی را برای ترک بستری کنیم.
وی ادامه داد: بستری هر کودک مبتلا به اعتیاد برای ترک هزینه ای افزون بر ۲۰ تا ۳۰ میلیون نیاز دارد و اکنون ۵۰ کودک در رده سنی چهار تا ۱۵ سال برای ترک اعتیاد منتظر نوبت هستند.
کمال الدینی خاطرنشان کرد: بیمار اعصاب و روان علاوه بر اینکه به خودش صدمه می زند به همسر، فرزند و دیگران نیز آسیب می زند و حتی باعث شده تا فرزند برخی خانواده ها که نتوانسته اند این حجم از فشار را تحمل کنند، یا خود به بیماری اعصاب و روان دچار شوند یا اقدام به خودکشی کنند.
کمبود روانشناس در مدارس
وی به روی دیگر این سکه نیز با عنوان کمبود روانشناس در مدارس اشاره و بیان کرد: کمبود روانشناس در مدارس نیز از دیگر مشکلات است؛ روانشناس در مدارس می‌تواند دانش آموزی که دچار آسیب روحی شده را شناسایی کند زیرا این دانش آموزان دورن‌گرا یا پرخاشگر هستند که مشاوره به‌موقع می تواند یکسری بحران ها را کمتر کند.
این مددکار اجتماعی اظهارداشت: ۴۰ درصد افراد که اقدام به خودکشی می کنند، این عمل منجر به مرگ آنان می شود و متاسفانه ۴۰ درصد فرزندان و کودکان شهرستان های شرقی استان درگیر اعتیاد شده اند.
وی در ادامه با اشاره به زیرساخت‌های اجتماعی در بم گفت: باید در مناطق آسیب مکان هایی داشته باشیم که افراد آسیب دیده به‌راحتی به آنجا مراجعه کنند، به طور مثال اورژانس اجتماعی بم در منطقه آسیب بم مستقر است.
به گزارش ایرنا، باتوجه به شرایط موجود در بم، طراحی و تدوین ساختاری هدفمند و علمی برای انجام اقدامات تکمیلی بازسازی روانی در بم، شناسایی آسیب‌دیدگان و گروه‌های هدف آسیب‌پذیر، تمرکز بر زنان درگیر آسیب های اجتماعی، ایجاد ظرفیت های مددکاری و روان شناسی، روانپزشکی و نیز افزایش ظرفیت های بستری برای درمان این دسته از افراد و بهره گیری علمی از برنامه های جمعی یا رسانه ای متناسب با درمان سوگ از جمله راهکارها و پیشنهادهایی است که عنوان می شود در بم باید اجرایی شود.
..................
۱. نشریه نامه انسان شناسی متعلق به انجمن انسان شناسی
نظر شما