تب جراحی زیبایی این روزها از همیشه تندتر شده است. اگر چه آمار رسمی و دقیقی از تعداد عمل‌های زیبایی کشور در دست نیست ولی به گفته «ایرج خسرونیا» رئیس جامعه پزشکان متخصص داخلی ایران، در تمام مراکز بیمارستانی که دارای مرکز عمل جراحی هستند، این دست جراحی‌ها به‌وفور انجام می‌گیرد. وی به پژوهش ایرنا گفته بازار این جراحی‌ها و مشتریانش چنان است که اکنون برخی افراد غیرپزشک هم دست به کار شده و اعمال جراحی بینی، پوست و غیره انجام می‌دهند.
زنگ خطر چنین وضعیتی زمانی بیشتر به گوش می‌رسد که اخبار مرگ‌ومیر متقاضیان این جراحی‌ها انتشار می‌یابد مانند بیستم آبان‌ماه که رسانه‌ها از مرگ سه زن جوان در پایتخت تنها در عرض یک روز در اتاق عمل جراحی خبر دادند.
پژوهش‌های گسـترده و متعددی در مورد اثرگذاری عوامل روانشـناختی و اجتماعی بر جراحی زیبایی در ایران انجام شـده اسـت. برخی متغیرهای اجتماعی تاثیرگذار بر جراحی زیبایی با متغیرهای روانشـناختی در این زمینه، رابطه و پیوند نزدیکی دارند و این دو در سـازوکارهایی یکدیگر را پوشــش می‌دهند.
بر اساس جمع‌بندی پژوهش‌های متعدد، محرک‌های اجتماعی، درک و تصور منفی از بدن، خصیصه های روانشناختی منفی و طرحواره‌های ناسازگار و در نهایت اختلالات شخصیت و راهبردها بیشترین تاثیر را بر گرایش به عمل‌های زیبایی داشته‌اند
«معصومه طالبی دلیر» در یک مطالعه پژوهشی با عنوان «فراتحلیل عوامل روانشناختی - اجتماعی موثر بر گرایش به جراحی زیبایی در ایران» که در تابستان ۱۴۰۲ در فصلنامه علمی فرهنگی تربیتی زنان و خانواده به انتشار رسید، نتایجِ مطالعات صورت گرفته در مورد عوامل روانشناختی- اجتماعی موثر بر گرایش به جراحی زیبایی در ایران را تحلیل و ترکیب کرده است.
روش فراتحلیل این امکان را فراهم می‌کند تـا بـه درک جامع‌تر، کلی‌تر و یکپارچه‌تری از نتـایج پژوهش‌های کمّی در این زمینه دسـت یابیم. پژوهش پیش‌رو، همچنان که اشاره شد شـناسـایی متغیرهای روانشـناسـی- اجتماعی موثر بر گرایش به جراحی زیبـایی در ایران و پیش‌بینی و تخمین انـدازه اثر آنهـا بـا اسـتفاده از پژوهش‌های موجود را در دستور کار داشته است. در ادامه، گزیده‌ای از این پژوهش را می‌خوانیم؛
چه عواملی جراحی زیبایی را زمینه‌سازی می‌کنند؟
به منظور انجام این فراتحلیل، ۵۵ مقاله «علمی- پژوهشی» و «علمی-ترویجی» که طی سال‌های ۱۳۸۰-۱۳۹۹ در این زمینه در ایران منتشر شده بودند، انتخاب و تحلیل شد. این پژوهش به تحلیل، ترکیب و انسـجام‌بخشـی مقالاتی با یافته‌های مشـابه یا متنـاقض و با تـاثیرگـذاری ضعیف یا قوی متغیرهـای گونـاگون پرداخت.
از ۵۵ مقاله منتخب، جامعه آماری ۲۷ مقاله فقط زنان و ۲۸ مقاله دیگر زنان و مردان را شامل می‌شد. در واقع، هیچ مقاله‌ای منحصرا مردان را در برنمی‌گرفت. این موضوع نشان می‌دهد که در بستر زیباسازی و ویرایش بدن، بیشتر «زنان» هدف هستند.
در پژوهش مورد بررسی، به متغیرهای گوناگونِ روانشناسی-اجتماعی موثر بر گرایش به جراحی زیبایی ایران و فراوانی آن ها -که در این مقالات علمی مورد بررسی قرار گرفته بودند- تمرکز شد.
۳۹متغیر روانشناسی- اجتماعی، بر اساس فرضیاتِ مشترکِ مقالات منتخب، مورد واکاوی قرار گرفتند. بیشترین فراوانی‌ها، به ترتیب، مربوط به متغیرهای رسانه‌ها، فشار اجتماعی، اضطراب و تصویر بدنی منفی بود.
نتایج اندازه اثرها نشــان داد که «طرحواره ناســازگار خودگردانی» بیشــترین تاثیر را بر گرایش به جراحی زیبایی دارد. طرحواره‌های ناسازگار الگوها یا درون‌مایه‌های عمیق روانی هستند که از خاطرات، هیجان‌ها، شناخت‌واره‌ها و احساسات بدنی تشکیل شده‌اند، دردوران کودکی یا نوجوانی شکل گرفته‌اند و در سیر زندگی تداوم دارند.
بعد از آن، بیشـترین عوامـل تـاثیرگـذار بر گرایش بـه جراحی زیبـایی بـه ترتیـب اختلال بـدشـکلی بدن، اختلال شـخصــیت نمایشی، خودکم‌بینی وترس مرضی و مدیریت بدن با اندازه اثر مثبت و زیاد و عزت نفس با اندازه اثر منفی و زیاد هســتند. میانگین اندازه اثر در متغیرهای وســـواس جبری، فشـــار اجتماعی، اضـطراب، تصـویر بدنی منفی و افسـردگی مثبت و متوسـط اســت.
در رابطه با متغیرهای اختلال شـخصیت مرزی، رسـانه‌ها، نشــانگان و شکایات جســمانی، اسکیزوتاپیال و اختلال در عملکرد اجتماعی و اختلال شــخصــیت اجتنابی میانگین اندازه اثر کم و مثبت اســـت. میانگین اندازه اثر در متغیر اعتماد به نفس کم و منفی اســـت.
در پژوهش حاضر، با توجه به کثرت متغیرها، آنها با تسامح به پنج مولفه محتوایی طبقه‌بندی شدند تا درک و شناخت بیشتری حاصل شود.
۱ ) محرک اجتماعی
۲) درک و تصور منفی از بدن
۳) خصیصه‌های روانشناختی مثبت
۴) خصیصه‌های روانشناختی منفی
۵) طرحواره‌های ناسازگار، اختلالات شخصیت و راهبردها
متغیرهای پژوهش به منظور تساهل بیشتر در درک و تحلیل داده‌ها بر اساس محتوا طبقه بندی شدند.
بر اساسِ طبقه‌بندی محتواییِ متغیرهای پژوهش، متغیرهای مولفه‌های «محرک اجتماعی»، «درک و تصور منفی از بدن»، «خصیصه های روانشناختی منفی» و «طرحواره های ناسازگار، اختلالات شخصیت و راهبردها» اثرگذاری مثبت بر گرایش به جراحی زیبایی نشان دادند. همچنین، متغیرهای مولفه «خصیصه‌های روانشناختی مثبت» تاثیر منفی و معکوس بر گرایش به جراحی زیبایی داشتند. شدت اثرگذاری محرک اجتماعی کم و متوسط مشخص شد که نشان دهنده اثر مستقیم و غیرمستقیم آن بر گرایش به جراحی زیبایی است.
رسانه‌ها و اطرافیان در کشیده شدن به سمت جراحی‌های زیبایی چه نقشی دارند؟
بر اساس یافته‌های پژوهش و به طور کلی، رویکردهای اجتماعی و فرهنگی به مساله زیبایی نقش مهمی در ایجاد استانداردها و تعیینِ ایـده‌آل‌های بدن بازی می‌کننـد بـه طوری کـه بـازخوردهـای ادراکی، نگرشـی و رفتـاری دربردارند. عوامل اجتمـاعی هماننـد رسـانه جمعی، شــبکه‌های اجتماعی و انواع برنامه‌های آنها، اثر مســـتقیم و غیرمسـتقیم بر ارزش‌هـا، بـاورهـا و آرمـان‌های اجتمـاعی دارنـد. رسـانه‌هـا هنجـارآفرینی می‌کنند، فشـار اجتماعی را تولید و بازتولید می‌کنند و بر رفتارهای فردی و اجتماعی و حتی فضـای گفتمانی جامعه مسـتولی‌اند.
نقش رسـانه‌ها در ارزشگذاری‌های اجتماعی و اخلاقی و تعیین خوبی‌هـا و بـدی‌هـا قـابل تـامل اسـت. در این جریان، بـا نمـایش الگوهـای رسـانـه‌ای، تاییـد اطرافیان (همسـالان، دوسـتان، خویشـاوندان و دیگر افراد) و فشـارهای محیط اجتماعی، زیبایی بدنی به عنوان خوبی و فضـیلت ارزشگذاری می‌شـود. پیرو آن، ایده‌آل‌ها و اسـتانداردهای زیبایی درونی می‌شـود و فرد سـعی می‌کند به این آرمان‌ها، فضـیلت‌ها و ارزش‌های اجتماعی دسـت یابد. در این جریان، افراد به مقایسـه خود با الگوهای نمایشـی و دیگران می‌پردازند. از آنجا که برخی افراد نمی‌توانند در قالب این اســتانداردهای زیبایی بگنجند و تلاش آنها برای دســتیابی به تصــویر بدنی مطلوب و دلخواه بی‌نتیجه اسـت در معرض آسـیب‌ها و مشـکلات روحی و روانی قرار می‌گیرند.
بـا نمـایش الگوهای رسـانـه‌ای، تاییـد اطرافیان نظیر همسـالان، دوسـتان، خویشـاوندان و دیگر افراد و نیز فشـارهای محیط اجتماعی، زیبایی بدنی به عنوان خوبی و فضـیلت ارزشگذاری می‌شـود. پیرو آن، ایده‌آل‌ها و اسـتانداردهای زیبایی درونی می‌شـود و فرد سـعی می‌کند به این آرمان‌ها، فضـیلت‌ها و ارزش‌های اجتماعی دسـت یابد که اگر دست نیابد دچار احسـاس حقارت و خودکم‌بینی می‌شـود
در این شـرایط فرد دچـار احسـاس حقـارت و خودکم‌بینی می‌شـود و سعی می‌کنـد در جهـت جبران و ســـرکوب احسـاسات منفی‌اش به مدیریت بدن بیشـــتری بپردازد. پس به ویرایش بدن و عمل جراحی روی می‌آورد تـا در کسـب ارزش‌هـای اجتمـاعی و اخلاقی موفق شـود.
در این زمینـه، افرادی کـه دچـار ویژگی‌های روانشـناختی حسـاس و آسـیب‌پذیری هســتند بیشـتر در معرض ِمسـائل و مشـکلات روحی، روانی و اجتمـاعی قرار می‌گیرنـد. ولیکن افرادی کـه ویژگی‌هـای روانشـناختی مثبـت در آنها قوی‌تر اسـت کمتر به چالش کشـیده می‌شـوند.
با این حال، به نظر می‌رسـد، مسـائل و مشکلات روانشـنـاختی درهم تنیـده هســتنـد و بـا هم همپوشـانی دارنـد. افرادی کـه خودگردانی و عملکرد اجتمـاعی پـایینی دارنـد معمولا از اعتمـاد بـه نفس و عزت نفس پـایین‌تری نیز برخوردارنـد. همچنین، آنها برای رفع خودکم بینی به سبک زندگی تظاهری و نمایشی روی می‌آوردند و بیشتر به مدیریت بـدن می‌پردازنـد تـا بـه خودِ موفق و دســـتیـابی بـه فضـــیلـت‌هـای اجتمـاعی و اخلاقی وانمود کننـد. از آنجایی که عموما در جوامع مردسـالار، زیبایی به عنوان یک سـرمایه برای زنان محسـوب می‌شـود، آنها در این بستر بیشتر دچار آسیب و مشکلات روانی و اجتماعی می‌شوند.
انتظـار می‌رود نتـایج این مطـالعـه به عنوان پایه‌ای ملموس و مفیـدی برای توســـعـه اسـتراتژی‌های پژوهش‌های آینده و سـیاسـتگذاری‌های اجتماعی، فرهنگی و سـلامت روانی، به کار گرفته شـود تا اثرات نامطلوب صـنعت جراحی زیبایی در حال رشـد، مدیریت شـود.
مطالعه فراتحلیلی حاضر روشنگر این مطالب است که در مطالعات کمی پیرامون گرایش به جراحی زیبایی به چه عوامل روانشناسی و اجتماعی بیشتر توجه شده است و ارزیابی کلی از اندازه اثر هر یک از این متغیرها به چه میزان بوده است یا بررسی چه متغیرهایی مغفول مانده است یا به آنها توجه کمّی شده است. بنابراین، از طریق این دست از مطالعات، امکان جهت‌گیری‌های آتی و خط‌های پژوهشی آینده در زمینه گرایش به جراحی زیبایی، اختلال تصویر بدنی و ... فراهم می‌شود.
در همین راستا امکان شناخت و اعمالِ مداخلات روان شناختی و اجتماعی و بررسی تکنیک‌ها در این زمینه فراهم می‌شود. اگر چه این مداخلات، آرمان‌های زیبایی و گرایش به جراحی زیبایی را به چالش نمی‌کشند اما بدون تاثیر نیستند.
در زمینه مداخلات اجتماعی، معمولا سواد اجتماعی و تاثیر و تاثر آن در بسترهای گوناگون مورد توجه قرار می‌گیرد. همچنین یکی از مداخلات پیشنهادی ارائه مدل‌های زیبایی متفاوت، متنوع و گوناگون- مثلا ارائه مدل برای افراد چاق یا درشت اندام- است. از آن جایی که افراد آرزو دارند شبیه مدل‌های زیبایی باشند بدین طریق حد و ثغور و محدودیت‌ها برای همانندسازی با استانداردها و معیارهای زیبایی کمتر و منعطف‌تر می‌شود و افراد در مقایسه ها کمتر دچار تعارض می‌شوند.
یافته‌های این پژوهش نشان داد که «طرحواره ناسازگار خودگردانی» بیشترین تاثیر را بر گرایش به جراحی زیبایی داشته است. بعد از آن، بیشترین عوامل تاثیرگذار بر گرایش به جراحی زیبایی «اختلال بدشکلی بدن»، «اختلال شخصیت نمایشی»، «خودکم‌بینی»، «ترس مرضی» و «مدیریت بدن» با اثر مثبت و زیاد و «عزت نفس» با اثر منفی و زیاد هستند. یافته‌ها نشان‌دهنده آسیب‌های روانی و اجتماعی در افراد متقاضی جراحی زیبایی است که منتج از فضای فرهنگی جامعه است.
پی‌نوشت:
معصومه طالبی دلیر، «فراتحلیل عوامل روانشناختی - اجتماعی موثر بر گرایش به جراحی زیبایی در ایران»، فصلنامه علمی فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، سال هجدهم، شماره شصت و سوم، تابستان ۱۴۰۲
نظر شما