«ایکه‌بانا»؛ هنر سنتی گل‌آرایی ژاپنی

بیشتر سنت‌های ژاپنی ریشه در باورهای آیینی و مذهبی آنها دارد. ایکه‌بانا (Ikebana) یا هنر گل‌آرایی یکی از مشهورترین هنرهای ژاپنی است که قدمت آن به قرن‌ها پیش باز می‌گردد؛ با این وجود همچنان از عناصر اصلی هنر دنیای معاصر محسوب می‌شود. با شناخت سنت‌های اصیل و آداب و رسوم ژاپنی‌ها می‌توان به غنای فرهنگی-تمدنی مردمان آن سرزمین پی برد. این مهم همچنین در افزایش تعاملات و هم افزایی فرهنگی و نیز توسعه روابط فرهنگی میان دو کشور ایران و ژاپن می تواند نقش بسزایی ایفا کند.

ایکه‌بانا هنر گل‌آرایی

ایکه‌بانا هنر چیدن زیبای ساقه‌ها، برگ‌ها و گل‌های بریده شده در گلدان‌ها و سایر ظروف است که طی هفت قرن در ژاپن تکامل یافته است. ایکبانا هنر سنتی گل‌آرایی ژاپنی است و به نام کادو یا راه گل نیز شناخته می شود. خود کلمه ایکه‌بانا به معنای جان بخشیدن به گل‌ها است. برای چیدمان ساقه‌ها و گل‌ها آشنایی با روش‌های مختلف بستن و قراردادن آنها ضروری است. این فنون همان چیزی است که مردم برای یادگیری در کلاس‌های ایکه بانا شرکت میکنند. معمولا ۳ تا ۵ سال برای کسب این مهارت‌های فنی و بیانی زمان لازم است.

ایکه بانا در طول ۷ قرن تکامل خود سبک‌های مختلفی از چیدمان را توسعه داده است. از رایج‌ترین آنها می توان به سبک هایکا اشاره کرد که شامل ریک‌کا (گل های ایستاده)، شوکا (گل های زنده) و سیکا (گل های پرتاب شده) و سبک موری‌بانا (گل های انباشته) هنگام استفاده از ظروفی به نام سویبان است. ایکه‌بانا بیش از قرار دادن گل در یک گلدان، هنر منظمی است که در آن طبیعت و خلاقیت انسان در کنار هم قرار می‌گیرد.

تغییرات ایکه‌بانا در طول زمان

به طور سنتی گل‌های چیده شده در توکونوما (طاقچه‌های سنتی موجود در اتاق های پذیرایی از مهمان) تزئین می‌شد. امروزه نیز اغلب در راهروهای ورودی، اتاق نشیمن، لابی ساختمان‌های بزرگ و ویترین مغازه‌ها به چشم می‌خورند. در ایکهبانا نکته کلیدی استفاده از حداقل ساقه و برگ برای ایجاد خطوط ظریفی است که زیبایی گل ها را برجسته می کند.

تجهیزات ایکه‌بانا

هاسامی (قیچی باغبانی یا قیچی معمولی) برای بریدن گل‌ها و ساقه‌ها به طول دلخواه استفاده می‌شود یا اگرچه نحوه برش ساقه به نوع گیاه و آرایش آن بستگی دارد اما اکثر برش ها به صورت زاویه دار انجام می شود. این کار باعث می‌شود ساقه‌ها در گلدان و کِنزان محکم‌تر شده و فضای برداشت آب بیشتر می شود.

کابین گلدان بلندی است که در چیدمان هایکا استفاده می شود و از قطعات متقاطع برای محکم کردن ساقه ها در سه نقطه استفاده می شود، سوی بان ظرف کم عمقی است که برای موری بانا که به منظور ایمن کردن ساقه ها و گل ها از کنزان استفاده می شود؛ کنزان هم نگهدارنده‌ای با نوک تیز به میزان زیاد به ارتفاع حدود یک سانتی‌متر (تقریباً ۰.۴ اینچ) که گل‌ها را در آن فرو می‌کنند تا محکم ثابت شوند.

انواع و سبک‌های ایکه‌بانا

هر طرح از ایکه‌بانا، سبک منحصر به فرد خود را دارد. هایکا شامل (ریک‌کا، شوکا و سیکا است) یک سبک پایه از چیدمان ایکه‌بانا است که از یک گلدان بلند استفاده و خطوط عمودی را برجسته می‌کند. بزرگترین ویژگی آن تاکید بر جلوه دادن جذابیت طبیعی گل‌ها و چیدمان آنها با سلیقه و شیک است. چیدمان هایکا از سه عنصر اصلی ساقه‌های اولیه، فرعی و زینتی تشکیل شده است. طول، موقعیت و زاویه آنها بسته به سبک هایکای مورد استفاده متفاوت می باشد.

ساقه اولیه حدود ۷۰ درجه به جلو متمایل بوده و در یک منطقه ۴۵ درجه به سمت جلو و چپ پراکنده شده است. ساقه فرعی در پشت و سمت چپ اصلی قرار می گیرد تا عمق بدهد. ساقه زینتی به گونه ای چیده شده است که با زاویه ۶۰ درجه در یک ناحیه ۳۰ درجه به سمت راست عناصر اولیه و فرعی به جلو متمایل می‌شود.

سبک موری بانا از یک ظرف کم‌عمق و یک نگهدارنده کنزان استفاده می کند. ویژگی بزرگ موری بانا، گستره وسیع اشکال طبیعی و تپه ای از گل های زیبا است. در حالی که سبک هایکا قرن‌ها پیش توسعه یافته و قوانین زیادی دارد، موری بانا تنها از دوره میجی (۱۸۶۸-۱۹۱۲) وجود داشته و سبکی نسبتا آزاد است. به عنوان مثال، می توان از گل های غربی استفاده کرد و گل‌های چیده شده را می توان علاوه بر توکونوما (طاقچه های سنتی ژاپنی) در اتاق‌ها و راهروهای ورودی نیز به سبک غربی قرار داد.

موری‌بانا بسته به طول و زاویه ساقه های اولیه، فرعی و زینتی انواع مختلفی دارد. سبک عمودی رایج ترین است. احساس ثبات و گرانش را به وجود می آورد. در این سبک، ساقه اولیه تقریباً به اندازه قطر و عمق ظرف می باشد. ساقه فرعی حدود دو سوم و ساقه زینتی تقریباً نصف طول ساقه اولیه است. ساقه اولیه به صورت عمودی قرار می گیرد، در حالی که ساقه ثانویه ۴۵ درجه کج شده و در یک منطقه ۳۰ درجه به سمت جلو و چپ پراکنده شده است. ساقه زینتی ۶۰ درجه کج شده و در یک ناحیه ۴۵ درجه به سمت جلو و راست قرار می گیرد. از بالا، سه ساقه یک مثلث قائم الزاویه را تشکیل می دهند. گل ها در داخل این مثلث قرار می گیرند.

تاریخچه ایکه‌بانا

ایکه بانا که ریشه در مراسم اهدای گل بودایی دارد، در قرن ششم به ژاپن آورده شد. در زمان‌های قدیم، شاخه‌های همیشه سبز به عنوان اقامتگاه موقت برای خدایان شینتو ساخته می شد. رسم ارائه گلهای ایستاده با آیین بودا از چین به ژاپن منتقل شد. بعدها با اصلاحاتی که با نوآوری ‌های معماری و اجتماعی همراه بود، گل‌ها مفاهیم صرفاً مذهبی خود را از دست دادند و به اشیاء با ارزش تبدیل شدند.

متخصصان ریک‌کا (گل ایستاده) شکل گرفتند و به تدریج در قرن شانزدهم این سبک رسمیت یافت. یک رویکرد کاملاً آزادتر به ‌عنوان گل آرایی نیز ایجاد شد. رویکردهای آزاد و رسمی در نهایت یکپارچه شدند و شکل جدیدی از ایکه بانا را ایجاد کردند که از این پس به یک حرفه فرهنگی محبوب برای همه از سامورایی ها تا بازرگانان تبدیل شد. ایکه بانا، در قرن بیستم به روز شده اما اصول اساسی و سنت های خود را حفظ کرده است.

فلسفه ایکه‌بانا

همان‌طور که هنرهای رزمی، خوشنویسی و مراسم چای همیشه به عنوان ابزاری برای تزکیه نفس مورد توجه بوده است ایکه‌بانا به عنوان ابزاری برای آموزش ذهن و بدن در نظر گرفته می شود. ایکه بانا نمونه ای از غنی سازی ذهنی زندگی روزمره است. ویژگی‌هایی که در هنر ژاپنی مورد ارج و احترام اند بسیار فراتر از ایده‌های فلسفی است. آنها یک جهان‌بینی فرهنگی را تشکیل می‌دهند که حول ایده‌های زندگی در هماهنگی با طبیعت متمرکز است.

به دلیل میزان زیاد زمین‌لرزه در ژاپن، مردم این کشور نه تنها از زیبایی‌های همراه با گذر هر فصل بلکه از قدرت شگفت‌انگیز طبیعت نیز آگاه هستند. بلایای طبیعی یک تهدید همیشگی است اما احساس پذیرش تسلیم شده عمیقا در ذهنیت مردم ریشه دوانده و افراد قدر زمان حال خود را می‌دانند. همه هنرهای سنتی ژاپن مانند هایکو، مراسم چای و ایکه‌بانا منعکس کننده این احساس است و بر زمان حال تاکید دارند. احترام به قدرت طبیعت باعث تسلیم شدن و پذیرش سپاسگزارانه اتفاقات طبیعی از سوی ژاپنی‌ها شده است

ژاپنی‌ها زیبایی را در این حقیقت می‌یابند

در ایکه‌بانا حس هماهنگی بین گل‌ها، ظرف و محیط بسیار مهم است. اینها برخی از ویژگی‌های ترکیبی است که میان ایکه‌بانا با سایر فرهنگ های بصری سنتی ژاپن(نقاشی، معماری) مشترک است. بر خلاف سایر اشکال هنری، ایکه‌بانا از منابع طبیعی زنده تشکیل شده که رشد و تغییر آزاد دارند. اساس زیبایی هنر گل‌آرایی در موقتی بودن آن نهفته است.

هر روز همان‌طور که گل‌ها و برگ‌ها بالغ می‌شوند، تغییرات مداومی را می‌توان مشاهده کرد که چرخه زندگی را به تصویر می‌کشد. ایکه‌بانا ما را تشویق می‌کند که نه تنها زیبایی خاص شکوفه کامل بلکه ارزش هر مرحله را درک کنیم. اعتقاد بر این است که گل آرایی انسان را با قوانین طبیعت تطبیق می‌دهد.

ساختار سنتی چیدمان‌ها دارای سه شاخه یا ساقه اصلی است که از یک نقطه مرکزی بیرون می‌آیند و اغلب شکل یک مثلث دارای اضلاع نامساوی را تشکیل می‌دهند. اضلاع این مثلث نماد وحدت بین قلمرو آسمانی، انسان ها و زمین است.

به عنوان زیربنای فلسفی ایکه‌بانا، آن چه سبب ایجاد اتحاد میان جهان‌بینی شینتو و بودا می‌شود این تصور است که جهان طبیعی همیشه در حالت نوسان است. این واقعیت که گلبرگ‌ها می‌ریزند، زیبایی زودگذر است و از طریق کلمه گذرا قابل درک است. ژاپنی ها زیبایی را در این حقیقت می‌یابند.