زلزله‌های چهارقلوی افغانستان چطور روی داد و سناریوهای احتمالی آتی چیست؟

به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، شمال غرب هرات افغانستان که برای ساکنان گستره فرهنگی ایران منطقه‌ای تاریخی به شمار می‌آید، اواسط مهر گذشته (۷ تا ۱۵ اکتبر/ مصادف با ۱۵ تا ۲۳ مهر) بر اثر چهار رخداد لرزه‌ای نسبتا بزرگ (بالای ۶ ریشتر) لرزید که در بخش‌هایی از شرق ایران از جمله شهر مشهد هم احساس شد. شهر هرات، دومین شهر بزرگ افغانستان بعد از کابل، مرکز ولایت هرات است و بر اساس سرشماری سال ۲۰۲۰ این شهر بیش از ۵۷۰ هزار نفر جمعیت دارد.

هر چند حدود ۴۰ روز بعد از این رخداد طبیعی، آمار دقیقی از منابع کاملا رسمی در مورد خسارات جانی و مالی این رخداد منتشر نشده است و به دلیل حوادث مختلف وقوع این زلزله‌ها در رسانه‌ها هم چندان برجسته نشد، پایگاه اطلاع‌رسانی ریلیف‌وب/ reliefweb در گزارشی از این وقایع ۱۶ نوامبر (۲۵ آبان) نوشت: بر اساس آخرین برآوردها در مجموع ۴۸ هزار و ۳۴۷ خانواده شامل ۲۷۵ هزار نفر در ۳۸۲ روستا به شکل مستقیم از این رخدادها متاثر شده‌اند. بیش از ۱۰ هزار باب منزل مسکونی در این زلزله‌ها کامل و ۲۲۰ هزار و ۴۳۰ باب جدی و ۱۷ هزار و ۵۸۸ باب تا حدی تخریب شده است.

بر اساس این گزارش، همچنین میزان قابل‌توجهی از جمعیت آسیب‌دیده از این وقایع یعنی حدود ۳۷ هزار و ۱۳۹ خانواده، اکنون در چادرهای موقت ساکن هستند، ۸ هزار و ۸۰۱ خانواده در پناهگاه‌های چادری زندگی می‌کنند، هزار و ۲۶۸ خانواده نیز در پناهگاه‌های غیررسمی که باعث می‌شود وضعیت متغیر جوی بر زندگی آنها اثر مستقیم بگذارد. مدارس و بیمارستان‌ها نیز آسیب دیده‌اند و برآورد می‌شود۲۱ هزار و ۳۰۰ بنای مرتبط به این کاربری‌ها، به شکل جدی تخریب شده باشد که از این میزان ۴۰ مورد بنای بیمارستانی و درمانی و ۱۴۴ مورد مدرسه است.

با وجود هم‌مرز بودن این منطقه با شرق ایران و احتمال تاثیر آن بر گسل‌های نزدیک در داخل کشور، همچنین نزدیکی فرهنگی دیرینه مردمان آن با ما این منطقه، رویداد چند زلزله یادشده از جهات مختلفی مهم و قابل توجه است. افزون بر این سوالاتی،؛ چون آیا تنش آزادشده در پی این زلزله‌ها می‌تواند موجب تحریک گسل‌های نزدیک در شرق کشور شود، دلیل وقوع چهار زلزله طی یک هفته با بزرگای ۶ ریشتر چیست و کدام گسل‌ یا گسل‌ها مسبب این رخدادها بوده‌اند.

این سوالات را از مهدی زارع، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و زمین‌شناسی، دانش آموخته زمین شناسی در مقطع کارشناسی از دانشگاه تهران، زمین‌شناسی مهندسی از دانشگاه تربیت مدرس در مقطع ارشد و زلزله‌شناسی مهندسی دکتری از دانشگاه گرونیل فرانسه و رئیس مرکز ملی پیش‌بینی زلزله پژوهشگاه از سال ۱۴۰۱ پرسیدیم.

مهدی زارع در گفت‌وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا در مورد منشا و گسل زلزله‌های پیاپی اکتبر ۲۰۲۳ (مهر ۱۴۰۲) منطقه هرات افغانستان گفت: روز ۱۵ مهر ۱۴۰۲ در شمال‌غرب هرات زلزله‌ای با بزرگای ۶.۳ در ساعت ۱۱:۱۱ به وقت محلی، پس‌لرزه‌ای به بزرگای ۵.۵ ریشتر حدود هشت دقیقه بعد و زلزله دوم به بزرگای ۶.۳ در ساعت ۱۱:۴۲ و پس از آن پس‌لرزه‌ای به بزرگی ۵.۹ رخ داد. همچنین در ۱۹ مهر ۱۴۰۲ (۱۱ اکتبر) سومین زمین لرزه ۶.۳ با سازوکاری فشاری و کم‌ژرفا راستای شرقی‌غربی منطقه را به لرزه درآورد. افزون بر این، در روز ۲۳ مهر ۱۴۰۲ چهارمین زمین لرزه با بزرگای ۶.۳ رخ داد. کانون این زمین‌لرزه‌ها بین گسل سیاهوبلوک در شمال و گسل هرات در جنوب قرارداشت. پهنه‌ای به گستره ۳۰ کیلومتر در ۱۵ کیلومتر و امتداد شرق به غرب در اطراف محل این زمین لرزه‌ها حدود ۳۰ سانتی‌متر در اثر این رخداد ها بالا رفته است. تغییر شکل زمین پراکنده بوده و استنباط می‌شود زمین‌لرزه‌ها با گسیختگی سطحی همراه نبوده‌اند. بر اساس مشخصات پهنه گسل هرات، به نظر می‌رسد صفحه گسیختگی با شیب به سوی جنوب، مسبب بزرگ‌ترین رخدادها باشد.

وی تاکید کرد: ضمنا داده‌های ماهواره‌ای فرونشست را در منطقه کوچکی در شرق پهنه بالا آمده تایید می‌کند. بخش غربی افغانستان؛ شامل بخشی از اوراسیا در شمال عمدتا متشکل از واحدهای پالئوزوئیک یا دوران اول زمین‌شناسی و بخش های مرکزی شامل واحدهای آذرین و رسوبی مزوزوئیک یا دوران دوم زمین شناسی و مرز بین این دو ناحیه پوسته، گسل امتدادلغز راستگرد هریرود (یا هرات) است.

زلزله‌های تاریخی هرات معمولا با بزرگای کمتر از ۶ ریشتر

زارع توضیح داد: زلزله‌های سال ۸۴۹ میلادی با بزرگای ۵.۶ و ۱۱۰۲ میلادی با بزرگای ۵.۶ و ۱۳۶۴ میلادی با بزرگای ۵.۹ و زلزله ۲۴ سپتامبر ۱۹۵۰ با بزرگای ۵.۷ همگی با بزرگای برآورد شده کمتر از ۶ در سابقه زلزله‌های تاریخی هرات گزارش شده است. طی پنجاه سال گذشته ۴۰ رویداد در ۸۰ کیلومتری اطراف کانون زمین‌لرزه‌های ۲۰۲۳ ثبت شده است. تصاویر ماهواره‌ای و مشاهده میدانی و با پرواز بر فراز منطقه هرات تا کابل در سال ۱۳۹۲ برای من مشخص کرد گسل هرات/هریرود رودخانه‌ها و نهرهایی را که آن را قطع می‌کند به صورت امتدادلغز راستگرد جابه جا کرده است. این موضوع نشان می‌دهد این گسل در زلزله‌هایی در هزاره‌های اخیر گسیخته شده؛ ولی هنوز مطالعه علمی برای کشف این رخدادها انجام نشده است.

از سوی دیگر بسیاری ساختمان‌های تاریخی هرات؛ شامل ارگ هرات ساخته شده در ۳۳۰ قبل از میلاد و مسجد بزرگ هرات که ساخت آن سال ۱۲۰۰ میلادی آغاز شد، تا امروز قابل مشاهده بوده و در زلزله‌های اخیر نیز آسیب جدی ندیدند.

گسیختگی گسل و سه‌سناریوی احتمالی

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در این مورد که آیا رخداد زلزله‌های با شدت بالای ۶ ریشتر در بازه زمانی کمتر از یک هفته در یک منطقه جغرافیایی، در مناطق دیگر زمین هم رویت شده است یا خیر می‌گوید: بعید به نظر می‌رسد این چهار رویداد به طور تصادفی اینقدر نزدیک به هم اتفاق افتاده باشند؛ به احتمال زیاد گسیختگی گسل در این زمین‌لرزه‌ها رخداد بعدی را تحریک می‌کند، مانند زنجیره‌ای از رویدادها هنگامی که یک زلزله رخ می‌دهد، تنش آزاد شده توسط این رویداد می‌تواند از طریق انتقال تنش به گسل‌های اطراف منتقل شود. اگر میزان گسیختگی و تنش در این چهار رویداد با بزرگای ۶.۳ یکجا و با هم در یک زمین لرزه واحد آزاد می‌شد، معادل یک رخداد با بزرگای ۶.۷ بود. این احتمال وجود دارد که برخی پیچیدگی‌ها، مانند خمیدگی در گسل، از آزاد شدن تنش در یک رویداد منفرد جلوگیری کند. این ویژگی هندسی منجر به آن سلسله زمین‌لرزه‌ها به صورت دومینو (پشت‌سرهم) می‌شود.

زارع گفت: همچنین در سال ۱۹۹۴ (بهمن ۱۳۷۲)، سه زمین لرزه کم‌ژرفا با بزرگی ۶ در نزدیکی یکدیگر روی گسل‌های معکوس در نزدیکی سفیدابه، سیستان و بلوچستان رخ داد که لغزش در یک بخش، باعث لغزش در همسایه آن شد.

وی در این مورد که آیا زلزله های بیشتری در راه است یا خیر، توضیح داد: به‌سختی می توان فهمید آیا این سلسله زلزله‌ها به پایان رسیده، یا رویداد دیگری در راه است. با توجه به زلزله‌های رخ داده تاکنون می‌توان سه سناریو برای تداوم زلزله‌ها در منطقه هرات برای رسیدن به مرحله استرس جدید در پهنه گسل انتظار داشت. اول ممکن است زمین‌لرزه‌های متوسط به صورت خوشه رخدادهای متعدد کوچک تا متوسط تا مدت‌ها ادامه یابد. سناریو دوم احتمال رخداد چند زلزله با بزرگای بین ۶ تا ۶.۵ است. سناریو سوم احتمال رخداد زمین‌لرزه‌ای با بزرگای بیش از ۶.۵ در همین پهنه است، به نحوی که زمین‌لرزه‌هایی که تاکنون اتفاق افتاده همگی پیش‌لرزه زمین لرزه اصلی محتمل باشد.

این توالی زمین لرزه هاخوشه لرزه ای با تحریک یک رویداد بزرگ‌تر در یکی از گسل‌های بزرگ نزدیک ممکن است همراه شود. زلزله با بزرگای ۷.۸ در ۶ فوریه ۲۰۲۳ در قهرمان مرش ترکیه از این الگو پیروی کرد، ۹ ساعت بعد از زلزله اول زمین لرزه دوم با بزرگای ۷.۵ رخ داد. احتمال وقوع این سناریو کم است، زیرا زمین لرزه هایی با این بزرگا خیلی دیر به دیر رخ می‌دهد.

زمین‌لرزه‌ها گاهی دوقلو یا سه‌قلو رخ می‌دهند. زمین‌لرزه‌های ۲۱ مرداد ۱۳۹۱ ورزقان و ۲۳ آبان ۱۴۰۰ فین بندرعباس دو قلو بود؛ اما به‌ندرت زلزله‌ چهارقلو داریم.

شرق افغانستان مرز برخورد دو ورقه زمین‌ساختی

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی در مورد دلیل تکتونیکی خاص برای این روند اظهار داشت: این خوشه با چهار رویداد با بزرگای ۶.۳، توضیح تنش جالبی دارد و تا همینجا تنش‌های زمین‌ساختی در منطقه نشان می‌دهد قابلیت آزادی تنش‌های بیشتر وجود دارد. شرق افغانستان مرز برخورد دو ورقه زمین‌ساختی هند و اوراسیا است که کوه‌زایی هیمالیا و رشته‌های دیگر؛ از جمله کوه‌های قره قوروم، پامیر و هندوکش را به وجود آورده است. در غرب این منطقه در ایران، لبه برخورد ورقه‌های عربی و اوراسیا است. گسل هرات یا سامانه گسله هریرود به طول حدود ۷۰۰ کیلومتر از غرب تا شرق در سراسر شمال افغانستان امتداد دارد. این گسل بزرگ امتدادلغز راستگرد حرکتی فشاری هم دارد که احتمالاً در گسل‌های معکوس، در چهار زلزله اکتبر ۲۰۲۳ چنین جنبشی رخ داده است.

زارع در مورد احتمال حرکت گسلی که موجب لرزه‌زایی در زمین‌لرزه‌های افغانستان شده در ایران نیز وجود دارد و اینکه چقدر شرق کشور را تحت تاثیر قرار خواهد داد، یادآور شد: احتمال زلزله های مهم بعدی در ایران و در غرب هرات هم وجود دارد. سابقه منطقه خراسان نشان دهنده این احتمال هست. مساله آن است که زمین لرزه‌های که اکتبر ۲۰۲۳ در هرات رخ داد، احتمالا به صورت مستقیم منجر به تحریک هیچ گسلی در ایران نخواهد شد. دلیل این مساله فاصله است؛ در فاصله ۲۵۰ کیلومتری غرب کانون‌های زمین‌لرزه‌های ۷ اکتبر۲۰۲۳، هفت زمین‌لرزه به بزرگای ۶ تا ۷.۵ در خراسان ایران رخ داده که شامل زمین‌لرزه‌های قائنات است.

وی با اشاره به زمین‌لرزه‌های قائنات ادامه داد: زلزله ۲۳ آبان ۱۳۵۸ کوریزان، خواف هم با بزرگای ۶.۸ در ساعت ۹:۲۱ صبح رخ داد که در آن۴۲۰ نفر جان باختند و چند روستا ویران شد. کمتر از دو هفته بعد در شمال پهنه، زلزله ۲۳ آبان۱۳۵۸، زمین‌لرزه ای در ساعت ۲۰:۴۰ شب‌هنگام ۶ آذر ۱۳۵۸، در محدوده روستای کولی-بنیاباد قائن با بزرگای ۷.۱ منطقه قائنات منطقه را به لرزه درآورد که بر اثر چکانش و تحریک گسل اردکول قائن در زلزله ۲۳ آبان۱۳۵۸ و در شمال آن در امتداد شرقی گسل دشت بیاض رخ داده است. زمین‌لرزه ۶ آذر ۱۳۵۸ کولی-بنیاباد در شرق رومرکز زلزله ۹ شهریور ۱۳۴۷ دشت بیاض با بزرگای ۷.۲ رخ داد.

زارع گفت: از آنجا که کانون این زلزله در منطقه‌ای بسیار کم‌جمعیت بود، تلفات محدودی برجا گذاشت اما در گستره بزرگی خسارات زیادی به بار آورد. تلفات کم را البته می‌توان به رخ‌دادن زلزله در ساعات ابتدایی شب نسبت داد؛ زیرا بیشتر مردم هنوز بیدار بوده‌اند. زمین‌لرزه ۲۳ آبان ۱۳۵۸ کوریزان خواف، روستاهای کریزان، استند و بهن‌آباد را ویران کرد و آسیب گسترده‌ای در منطقه زیرکوه به بار آورد. بیشتر کشته‌شدگان این زلزله را کودکان تشکیل می‌دادند، زیرا در ساعت وقوع زلزله، اکثر افراد بزرگ‌سال برای برداشت محصول زعفران به مزارع رفته بودند. همچنین ظهر شنبه ۲۰ اردیبهشت‌ ۱۳۷۶ ساعت ۱۲ و ۲۸ دقیقه زلزله در مناطق زیرکوه و زهان (در خراسان جنوبی) موجب کشته‌شدن هزارو ۴۶۸ نفر و ویرانی ۱۲۸ روستای منطقه شد. این زلزله بیش از ۱۲ هزار واحد مسکونی را تخریب و ۶۰ هزار نفر را بی‌خانمان کرد و چهار هزارو ۳۵۹ نفر مجروح شدند.