طبیعت همدان کلکسیونی از گیاهان دارویی + فیلم

به گزارش ایرنا، همدان استانی کوهستانی و بخشی از کوه های آن در بیشتر مواقع سال پوشیده از برف است و رودخانه ها و چشمه سارهای فراوانی دارد. کوه الوند، چشمه الماس، ارمنی و قره داغ، خرقان، وفس، لشگردر، سیاه کوه، کوه سفید، بیاتان، گرین، چراغی و کمر زرد کوه های مهم استان را تشکیل می دهند.

طبق آخرین گزارش (سال ۱۴۰۱) مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی همدان نسبت به تاسیس هر بام بوم با حدود ۹ هزار و ۳۰۰ نمونه گیاهی شامل یک هزار و ۶۷۳ گونه از ۵۱۳ جنس و ۹۳ خانواده اقدام شده است.

موی سپیدکرده ها آشنایی بیشتری نسبت به سایر افراد با خواص گیاهان دارند و این یافته ها در برخی نقاط سینه به سینه به نسل های جدید منتقل شده است بنابراین مردمان محلی و روستانشینان از مشتریان پر و پا قرص گیاهان دارویی هستند که با حضور در دامن طبیعت به چیدن این گونه ها مشغول می شوند.

گونه های رنگارنگ و معطر موجود در دامنه های این استان به مثابه بهشتی دلفریب و چشم نواز، هر بیننده ای را به سوی خود فرا می خواند بنابراین همه ساله دامن زیبای طبیعت پذیرای شمار زیادی از افراد است که هر یک با در داشتن کیسه ای در حال چیدن گیاهان هستند.

برخی به واسطه خواص دارویی علاقه مند به چیدن گیاهان هستند برخی هم به واسطه استفاده از این تره و گیاهان در آش ها و غذاهای محلی راهی طبیعت می شوند.

شواهد تاریخی گویای این است که استان همدان از گذشته‌های دور یکی از قطب‌های توسعه و کشت گیاهان دارویی و صادارت آن به دیگر نقاط ایران بوده به گونه ای که «دیوید هوپر» محقق موزه تاریخ طب ولکام لندن در مقدمه ۲مقاله خود به نام های «برخی از داروهای ایرانی» و «گیاهان مفید و داروهای ایران و عراق» توضیح داده که در سه مرتبه از سال های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۴ نمونه گیاهان دارویی از بازارهای تهران و همدان جمع آوری کرده است.

همچنین مراجعت فیلسوف برجسته و دانشمند بزرگ جهان اسلام و ایران حکیم بوعلی سینا به دیار هگمتانه را از همین رو ارزیابی کرد.

حکیم بزرگ ابوعلی سینا از مشهورترین نوابغ در عصر شکوفایی تمدن اسلامی - ایرانی دایره المعارفی از علوم زمانه خویش بود و شعاع خورشید اندیشه و میراث کتاب علمی اش از آن زمانه تاکنون گرما بخش جمع خردمندان بوده است.

کتاب قانون ابن سینا مهمترین کتاب پزشکی جهان در دوره ۷۰۰ ساله بوده و حتی در شرق و جهان اسلامی تا یکصد سال پیش نیز مرجع بی بدیل پزشکی بوده است.

کتاب دوم قانون ابن سینا با عنوان ادویه مفرده خواص دارو گیاهی، حیوانی و معدنی را در خود جای داده است بنابراین در دهه اخیر بازگشت به بهره مندی از طبابت مبتنی بر پزشکی سنتی در کنار پزشکی مدرن در جهان رونق یافته است و کتاب قانون در پزشکی سنتی ایران و جهان جامع ترین و مهم ترین میراث پیشینیان برای نقد، بررسی و پژوهش علمی در دانشگاه های معتبر است و طب سینا پر مراجعه ترین متن کاربردی است.

مدیر مسئول انتشارات بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی سینا در این باره به ایرنا گفت: در کتاب بوعلی سینا به بیان خاصیت ۵۸۵ گونه دارو گیاهی پرداخته شده و او اینگونه عنوان کرده که «در برخی گیاهان برگ، تخم، ریشه یا شاخه، شکوفه یا صمغ (شیره) و در گروهی میوه و در عده ای همه گیاه ارزش دارویی دارد برداشت و نگهداری، جمع آوری، نحوه نگهداری، مدت عمر هر یک از آنها مبتنی بر اصولی است که رعایت آنها لازم است».

«توکل دارایی» افزود: بوعلی سینا معتقد است برگ گیاه باید به صورت کامل و پیش از آنکه رنگش تغییر کند یا بشکند چیده شود، ریشه ها وقتی برگ آنها می خواهد بیافتد، شاخه ها وقتی کاملا رسیده و پیر و پژمرده نشده، میوه ها پیش از افتادن، باید چیده شود.

وی اضافه کرد: او در باب ادویه مفرد در ۱۶ لوح یا جدول مشخصات داروها را به شکل بدیعی تشریح کرده که شامل نام و ماهیت دارو، کیفیت و طبیعت آن، خواص آن، آثار آنها برای زیبایی، رفع ورم و جوش ها، زخم و شکستگی، رفع بیمارهای مفاصل، اعصاب، سر، چشم، دستگاه تنفس و گوارش، اعضای دفع، تب و مسمومیت ها پرداخته است.

مدیر مسئول انتشارات بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی سینا اظهار داشت: این حکیم فرزانه با یک روش ابداعی یعنی ذکر آثار هر داروی گیاهی بر اساس جداول ۱۶گانه به ذکر ماهیت، طبع سرد و گرم، خصوصیات و کیفیت و جنس، کارکرد و خواص گیاهان دارویی و نقش آنها در رفع برخی از بیماری ها پرداخته است.

دارایی ادامه داد: ابن سینا در آن دوران هر یک از جداول ۱۶ گانه را به رنگی نوشته تا یافتن مطالب مورد نظر برای خواننده آسان باشد هر چند کاتبان همه جداول را به یک رنگ نوشتند. نظم و قابلیت دسترسی آسان به مطالب قانون موجب ستایش بوعلی توسط دیگر اندشمندان نیز شده است.

طبق آخرین گزارش (سال ۱۴۰۱) مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی همدان نسبت به جمع آوری و شناسایی تنوع گیاهان استان و تاسیس هر بام بوم با حدود ۹ هزار و ۳۰۰ نمونه گیاهی شامل یک هزار و ۶۷۳ گونه از ۵۱۳ جنس و ۹۳ خانواده اقدام شده است.

پوشش گیاهی استان همدان از ۱۵ تیپ مرتعی تشکیل شده و تنوع گیاهان این استان دارای یک هزار و ۶۵۸ گونه گیاهی است که در دشت ها، دامنه ها و سراب ها پراکنده اند و از این تعداد ۳۱۵ گونه خاصیت دارویی دارند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان نیز در این باره به ایرنا گفت: در همدان تاکنون یک هزار و ۶۵۸ گونه گیاهی شناسایی شده که در ۲ ناحیه رویشی شامل زاگرس در جنوب استان و ایرانی تورانی در شمال استان می روید.

اسفندیار خزائی با بیان اینکه ۳۱۵ گونه از گیاهان موجود خاصیت دارویی، صنعتی، خوراکی و معطر دارند اضافه کرد: سالانه بر اساس سیاست گذاری سازمان منابع طبیعی کشور این گونه ها در سه طیف ممنوعه، مجاز و مجاز مشروط تقسیم بندی می شوند.

وی بیان کرد: برداشت گونه هایی که به وفور در طبیعت یافت می شوند نظیر شنگ، تره گیاهی و غازیاغه ممنوعیتی ندارد اما برداشت گونه های در معرض خطر انقراض نظیر ریشه «لاله واژگون» و گونه دارویی ریشه «ثعلب» ممنوع است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان افزود: گونه های مجاز مشروط را شامل موسیر پیشتر در بخش کشاورزی کشت و تولید نمی شد که با برگزاری کارگاه های آموزشی و توجیهی مردم به سمت تولید این گونه کم آب بر با ماندگاری بالا و خواص دارویی هدایت شدند.

خزائی ادامه داد: افرادی که خواستار کشت موسیر هستند پس از ارائه درخواست و تایید آن از سوی کارشناسان بخش مرتع منابع طبیعی نسبت به کاشت این گونه اقدام کرده اما برداشت آن باید با نظارت این مجموعه صورت گیرد تا هنگام حمل و جابجایی با مشکل برنخورند.

وی تاکید کرد: تغییرات اقلیمی به ویژه کاهش بارندگی ها و پراکنش بارش ها به گونه ای است که با گذشت زمان گونه های گیاهی به سمت قهقرا می روند و این وضعیت موجب شد که میزان رشد گونه های گیاهی سال گذشته در مراتع این استان ۴۰ درصد کاهش یابد.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان بیان کرد: امسال با توجه به بارش های زمستانه ۱۴۰۱ و بهاره سالجاری احتمال می رود وضعیت گونه های گیاهی در مراتع بهتر از سال گذشته باشد هر چند با بهبود وضعیت مراتع احتمال بروز حریق بیشتر می شود.

خزائی با بیان اینکه تا نیمه اردیبهشت اجازه برداشت گونه های مجاز مشروط داده نمی شود اظهار داشت: با توجه به کاهش گونه های گیاهی موجود در طبیعت سال گذشته اجازه برداشت گون و کتیرا به بهره برداران داده نشد امسال نیز با وجود بهبود شرایط کمیته فنی اداره کل منابع طبیعی اجازه برداشت نخواهد داد.

وی افزود: هر ساله عملیات اصلاحی، احیایی، قرق، کپه کاری بذرپاشی و ذخیره آب برای تقویت گونه های گیاهی موجود در مراتع صورت می گیرد و بیشتر گیاهان مد نظر این مجموعه گونه های چند ساله نظیر آویشن که ریشه در خاک دارند، است چرا که موجب حفاظت از خاک می شوند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان، مزیت های اصلی گیاهان دارویی را نیاز به آب کم برای رشد، نیاز نداشتن به شخم و شیار به علت قرار داشتن ریشه در عمق خاک و بازدهی و صرفه اقتصادی بالای این نوع گیاهان دانست و گفت: جایگزین شدن کشت گیاهان دارویی به جای محصولات پُرآب با توجه به کمبود آب در این استان، مورد تاکید است.

خرائی با بیان اینکه کشت گیاهان دارویی در حفظ خاک نیز تاثیرگذار است اظهار داشت: با توجه به اینکه همدان در کاشت و عرضه گیاهان دارویی از قرن های پیش شهره بوده به طور حتم در صورت سوق یافتن افراد به سمت کشت این نوع گیاهان بازار فروش به اندازه کافی برای محصولاتشان خواهند داشت.

خزائی همچنین بر ضرورت وجود صنایع تبدیلی، بسته‌بندی و فرآوری گیاهان دارویی، نظارت بر افراد شاغل در بخش گیاهان دارویی، برگزاری دوره هایی برای آشنایی کشاورزان با نحوه کاشت، داشت و برداشت گونه‌های با ارزش اقتصادی بالا، حرکت به سمت مکانیزاسیون به جای کاشت و برداشت با روش های سنتی و تجهیزات قدیمی تاکید کرد.

رییس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان نیز به ایرنا گفت: گونه های گیاهی به سه دسته غیر مجاز یا ممنوعه، مجاز مشروط و مجاز تقسیم بندی می شوند که گونه های ممنوعه جزو گونه های تهدید شونده، در حال انقراض و ذخایر ژنتیکی کشور هستند، بنابراین بهره برداری از گونه های غیرمجاز در عرصه های منابع طبیعی مطلقا ممنوع است.

سعید الیاسی افزود: اداره کل منابع طبیعی علاوه بر اطلاع رسانی عمومی به مجریان طرح های منابع طبیعی و متقاضیان بهره برداری و صادرات، از صدور مجوز بهره برداری و گواهی حمل، پذیرش درخواست صادرات این گونه محصولات و فرآورده ها خودداری می کند.

وی گونه های در معرض انقراض را شامل شقاقل، پرسیاوشان، زیره سیاه، اشنیان (شقار)، کرفس وحشی (کلوس)، خزه، مرزه خوزستانی، گل بنفشه، کشمش کولی، سنبل الطیب، مهر خوش، چله داغی، سورنجان، قره قات، بیلهر، سرخدار، شمشاد، شقایق ایرانی، انواع لاله ها، سوسن چهل چراغ، سنبل خوزستانی، انواع قارچ خوراکی، سیر کوهی(والک)، گز علفی، پوست درخت ملحب، ریشه و پوشت درختان و درختچه های جنگلی، ریزوم ثعلب، ریشه کوکب، ریشه ختمی و ریشه کاسنی دانست.

رییس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان ادامه داد: همچنین برداشت ریشه گیاهانی نظیر ریواس وحشی، چوبک، روناس، خاس، زنبق وحشی، کوکب وحشی، شیرین بیان، سریش، برگ مورد، انواع پیازها، بن سرخ، پیاز و لاله گل لاله سرنگون، گل اروانه، پیاز گل نرگسو و بذر جاشیر خوراکی ممنوع است.

وی در مورد گیاهان مجاز مشروط نیز اظهار داشت: بهره برداری از این قبیل گیاهان دارویی و خوراکی در حد عرف مصارف خانوار روستایی ساکن در محل بلامانع است اما حمل و خارج کردن این محصولات از محل بدون صدور مجوز، گواهی مشخصات و حمل ادارات منابع طبیعی و آبخیزداری ممنوع است.

رییس اداره امور مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان افزود: بیش از ۸۰ گونه گیاهی جزو گونه های مجاز مشروط هستند که شامل برخی میوه ها، سرشاخه ها، برگ ها و صمغ ها می شود.

الیاسی افزود: از مهمترین گونه های برداشت مجاز مشروط می توان گلپر، اسپند، خارشتر، مریم نخودی، بید خشت، گل نمدار، تلخ و شیرین، علف و گل گاوزبان، بارهنگ، بابونه، شاتره، موسیر، کنگر، انواع قارچ خوراکی، سرشاخه انواع آویشن ها نظیر دنایی، کرمانی، برگ باریک، زالزالک، اسفناج وحشی، میوه بنه و بلوط، پسته جنگلی، سماق، گردو و فندوق جنگلی، میوه زرشک وحشی، صمغ طبیعی درختان بادام و گیلاس (زردو) نام برد.

وی ادامه داد: در زمینه تولید یا خرید صادرات فراورده های فرعی جنگلی و مرتعی مشترک در عرصه های منابع طبیعی با گونه هایی که به صورت زارعی، گلخانه ای یا باغی کشت می شوند نظیر گلرنگ، پنیرک، موسیر، کنگر، گاوزبان و شیرین بیان باید اشخاص حقیقی و حقوقی قبل از برداشت یا خرید محصول از منابع طبیعی یا جهاد کشاورزی استعلام کرده و پس از بازدید و تایید کارشناس در زمینه زارعی، گلخانه ای یا باغی بودن محصول نسبت به صدور حمل محصول اقدام می شود.

رییس اداره امور مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان اضافه کرد: با توجه به مصوبات سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور مبنی بر اصلاح و بهبود مراتع از طریق کشت و توسعه گیاهان دارویی این اداره کل با مشارکت جوامع محلی اقدام به کاشت بذر گیاهان دارویی نظیر بابونه، باریجه و موسیر می کند یعنی بذر گیاه توسط اداره منابع طبیعی در اختیار مرتعدار قرار می گیرد.

الیاسی اظهار داشت: شاخص ترین محصول عرصه های رویش گاه های طبیعی استان کتیرا است که از «گون سفید» به دست می‌آید همچنین در ارتفاعات استان به صورت سنتی و مشاعی «موسیر» نیز بهره برداری می شود همچنین یکی دیگر از محصولات تولید شده در عرصه های طبیعی «شیرین بیان» است.

وی افزود: گیاهان دارویی این استان با توجه به طریقه‌ مصرف آن‌ها بین اهالی منطقه به ۲ گروه دسته بندی شدند؛ در گروه اول گیاهانی که به‌عنوان سبزیجات و میوه‌ها کاربردهای غذایی دارند و به صورت خام، غذاهای مجزا یا به همراه غذاهای دیگر مصرف می شود و به‌ عنوان مواد اصلی در تهیه‌ برخی از غذاها، چاشنی‌ها و ادویه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

رییس اداره مراتع و بیابان منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان ادامه داد: گیاهانی مانند موسیر، ریواس، سماق، کنگر، تره‌ وحشی، شنگ، کرفس کوهی، والک، پیازک و پنیرک نیز در گروه اول قرار دارند و گروه دوم گیاهانی هستند که تنها با هدف کاربرد دارویی برداشت شده و شمار آنها بسیار بیشتر از گونه‌های گروه نخست است.

الیاسی افزود: این گروه از گیاهان شامل آویشن، بومادران، بابونه، گل ختمی، پونه‌ کوهی، خاکشیر، گون، باریجه، چای کوهی، کاسنی، گزنه، زنیان، شقایق نعمانی، علف مار، شیرین بیان، بادرنجبویه، خارخسک، روناس، منداب، سنبل‌ طیب، شاه‌تره، مرزنجوش و پرسیاوش می‌شود.