جزئیات تکان‌دهنده‌ای از زندان مخوف گوانتانامو

در تاریخ ۱۱ ژانویه ۲۰۰۲ یعنی چهار ماه پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، ایالات متحده یک زندان با امنیت بالا در پایگاه خود در خلیج گوانتانامو ایجاد کرد. از آن زمان تا سپتامبر ۲۰۲۱ که حدود یک دهه می‌گذشت از مجموع ۷۸۰ بازداشتی، ۷۳۲ نفر بدون اتهام آزاد شدند و پس از آن نیز برخی دیگر یا آزاد یا به زندان‌های دیگر منتقل شدند.

در گزارش چند روز پیش عفو بین‌الملل در خصوص نگرانی از نقض حقوق بشر در گوانتانامو، مشخص شد که ۳۵ نفر هنوز در این زندان تحت شرایط سخت و طاقت‌فرسا به سر می‌برند. عفو بین‌الملل به تازگی از «جو بایدن» رئیس‌جمهوری آمریکا خواسته‌است تا زندان گوانتانامو را تعطیل و به این «لکه‌ ننگ ماندگار» نقض حقوق بشر در تاریخ آمریکا پایان دهد.

در گزارش چند روز پیش عفو بین‌الملل مشخص شد که ۳۵ نفر هنوز در این زندان تحت شرایط سخت و طاقت‌فرسا به سر می‌برند

«اریکا گوارا روزاس» مدیر بخش آمریکا در عفو بین‌الملل در بیانیه‌ای گفت: غم‌انگیز است که ۲۱ سال پس از بازگشایی یک بازداشتگاه در یک جزیره که به طور خاص برای فرار از حاکمیت قانون ایجاد شده‌، دولت آمریکا همچنان ۳۵ مرد را در گوانتانامو زندانی کرده‌است.

در این سال‌ها، زندانیان گوانتانامو به دور از نظارت‌های بین‌المللی تحت شدیدترین روش‌های شکنجه و آزار قرار گرفته‌اند. باوجود تلاش دو دهه‌ای ارتش آمریکا برای ممانعت از درز اطلاعات و تصاویر زندان ایالات‌متحده در خلیج گوانتانامو، مجموعه‌ای از عکس‌های مخفی و تاکنون منتشر نشده از اولین زندانیان این زندان منتشر شده‌ است.

این عکس‌ها که خردادماه امسال توسط روزنامه آمریکایی «نیویورک تایمز» منتشر شد، مردانی در غل و زنجیر و با چشم‌بند و گوش‌گیر را هنگام ورود به این زندان بحث‌برانگیز در سال ۲۰۰۲ نشان می‌داد.

موقعیت ژئواستراتژیک گوانتانامو و دلایل گزینش آن

پایگاه دریایی گوانتانامو با مساحت ۱۱۶ کیلومتر مربع (۴۵ مایل) در جنوب شرقی کوبا واقع شده و از اواخر قرن نوزدهم تحت کنترل ایالات‌متحده بوده‌است.

این پایگاه همواره موضوعی داغ بین ایالات متحده و کوبا است. برای چندین دهه، کوبا اصرار داشت که ایالات‌متحده سرزمینی را که در سال ۱۸۹۸ به زور تصرف کرد و متعاقباً به طور دائم از دولت «توماس استرادا پالما» اولین رئیس جمهور کوبا، در سال ۱۹۰۳ اجاره کرد، پس بگیرد.

پس از پیروزی انقلاب کوبا، مقامات این کشور بارها درخواست استرداد خاک خود و پایان اشغال آمریکا را مطرح کرده‌اند اما راه به جایی نبرده‌اند. در واقع زندان گوانتانامو در تنها پایگاه نظامی آمریکا در کشوری که واشنگتن با آن ۵۴ سال رابطه دیپلماتیک نداشت واقع شده‌است اما این دو کشور تیرماه هفت سال پیش (۱۳۹۴) بعد از نیم قرن، سرانجام مناسبات دیپلماتیک برقرار کردند.

آمریکا اینک ۷۵۰ پایگاه نظامی در ۸۰ کشور جهان دارد و در آن سال نیز پایگاه‌های نظامی متعددی در سراسر جهان داشت. بنابراین هیچ کمبودی در گزینه‌ها وجود نداشت پس «چرا خلیج کوبا برای زندانی‌های مورد خشم آمریکا انتخاب شد؟»

در پاسخ باید گفت که هر کدام از پایگاه‌های آمریکا یک سری مشکلات و موانعی داشت. پایگاه‌های نظامی در اروپا به طور بالقوه در معرض مطبوعات لیبرال و انزجار عمومی نسبت به سیاست‌های «جنگ علیه ترور» آمریکا بودند. همچنین استقرار پایگاه‌های آمریکا در جهان عرب از نظر سیاسی حساس بود، به‌ویژه با توجه به اینکه زندانیان، مسلمان و عمدتاً عرب بودند.

انتخاب کوبا به این دلیل صورت گرفته که بهتر بود شکنجه در جایی دور از دسترس نظام قضایی ایالات‌متحده و نظارت‌های بین‌المللی انجام گیرد

پایگاه‌های آمریکا در عراق و افغانستان تحت اشغال ایالات‌متحده نیز محل استقرار چندین سایت آمریکایی بود. اینها شامل پایگاه هوایی بگرام و زندان بدنام ابوغریب می‌شد؛ جایی که زندانیان مورد آزار غیرانسانی، تحقیرآمیز و وحشیانه از جمله غرق مصنوعی و محرومیت از خواب قرار می‌گرفتند.

بر پایه برخی گزارش‌ها، آمریکا جزئیات ۵۴ کشور از جمله آلمان، ایتالیا، اسپانیا، بریتانیا و لهستان و همچنین چندین کشور عربی از جمله مصر، سوریه، امارات متحده عربی، یمن و اردن را که با آنها همکاری می‌کردند، مورد بررسی قرار داد و سازمان سیا در نهایت به این نتیجه رسید که خلیج گوانتانامو در کوبا بهترین مکان برای بازداشت و شکنجه مظنونان حمله تروریستی ۱۱ سپتامبر است.

از نگاه ناظران، انتخاب کوبا به این دلیل صورت گرفته که بهتر بود شکنجه در جایی دور از دسترس نظام قضایی ایالات‌متحده و نظارت‌های بین‌المللی انجام گیرد. بنابراین از ابتدا، گوانتانامو برای دور زدن نظارت قانونی داخلی و بین‌المللی ایجاد شد. این زندان، یک محل بازداشت واقع در پایگاه نیروی دریایی آمریکا در خاک یک کشور خارجی، کنترل کامل دسترسی واشنگتن را فراهم کرده و در عین حال از هرگونه نظارت قانونی داخلی ناخوشایند جلوگیری می‌کند.

بر پایه گزارش اندیشکده «شورای روابط خارجی» آمریکا (سی اف آر)، پایگاه دریایی ایالات‌متحده در کوبا به اندازه کافی بزرگ، امن و مهمتر از همه در خاک یک کشور خارجی بود که خارج از دسترس هر دادگاه ایالات متحده قرار داشت. همچنین یک پرواز کوتاه از واشنگتن دی سی لازم بود که به مقامات آمریکایی اجازه می‌داد با سهولت بیشتری بین گوانتامانو و پایتخت امریکا تردد کنند.

زندانیان از کدام کشورها بودند و سرنوشت‌شان چه شد؟

حدود دو دهه پیش دولت بوش زندانی نظامی با نام «اردوگاه بازداشت‌شدگان خلیج گوانتامومو» یا همان زندان گوانتانامو را در این پایگاه بر پا کرد تا در آن افرادی را نگهداری کند.این افراد در افغانستان، عراق و دیگر کشورها با عنوان «مبارزان غیرقانونی» دستگیر شدند و اتهام آنان دست داشتن در حوادث ۱۱ سپتامبر ۲۰۲۱ بود.

از ۱۱ ژانویه ۲۰۰۲ که این زندان ایجاد شد، ۷۸۰ زندانی از ۴۸ کشور در زندان گوانتانامو نگهداری شده‌اند

به گزارش نهم ژانویه پارسال شبکه «الجزیره»، از ۱۱ ژانویه ۲۰۰۲ که این زندان ایجاد شد، ۷۸۰ زندانی از ۴۸ کشور در زندان گوانتانامو نگهداری شده‌اند. بر اساس گزارش دیده‌بان حقوق بشر، تنها ۱۶ نفر به جرایم جنایی متهم شده‌اند.

درباره سرنوشت ۷۸۰ بازداشتی لازم به ذکر است که تا ۹ ژانویه ۲۰۲۲ (تصویر زیر) ۷۳۲ زندانی از طریق قراردادهای انتقال زندانیان به کشور متبوع یا کشورهای دیگر فرستاده شده‌اند. همچنین تا این تاریخ، ۳۹ نفر در زندان به سر می‌بردند که تا به امروز (ژانویه ۲۰۲۳) به ۳۵ نفر کاهش یافته‌اند. البته تاکنون ۹ نفر نیز در گوانتانامو جان باخته‌اند.

کشورهایی که بیشترین تعداد بازداشتی‌ها را داشته‌اند، عبارتند از: افغانستان (۲۱۹)، عربستان سعودی (۱۳۴)، یمن (۱۱۵)، پاکستان (۷۲) و الجزایر (۲۳). در نمودار زیر زندانیان بر اساس ملیت خود ثبت شده‌اند.

سرنوشت جوان‌ترین و پیرترین زندانی گوانتانامو

جوانترین زندانی، «عمر خضر» ۱۵ ساله و شهروند کانادایی بود که در سال ۲۰۱۵ پس از ۱۳ سال حبس آزاد شد. در سال ۲۰۱۷، دولت کانادا مبلغ ۱۰.۵ میلیون دلارکانادا تسویه حساب به خضر (۸.۱ میلیون دلار) پرداخت و رسماً به خاطر نقش اتاوا در زندانی شدن و آزارهای او در گوانتانامو، عذرخواهی کرد.

ایالات‌متحده از طریق آزار و اذیت خضر به نتیجه‌ای که می‌خواست رسید یعنی محکومیت برای مرگ «کریستوفر اسپیر» گروهبان آمریکایی؛ مقامی که در ۲۷ ژوئیه ۲۰۰۲ در یک حادثه بدون شاهدان عینی در افغانستان مورد اصابت نارنجکی قرار گرفت که گفته می‌شود خضر در افغانستان پرتاب کرده‌بود.

سال ۲۰۱۰، همدستی کانادا با ایالات‌متحده در شکنجه و آزار عمر خضر در مستند «۴ روز در گوانتانامو» به تصویر کشیده شد؛ مستندی که به داستان هفت روز بازجویی این نوجوان توسط افسران اطلاعاتی کانادا در گوانتانامو تمرکز داشت. در همان سال، دادگاه عالی کانادا، دولت کانادا را به دلیل نقض حقوق اولیه خضر مجرم شناخت.

سال ۲۰۱۰، همدستی کانادا با ایالات‌متحده در شکنجه و آزار عمر خضر در مستند «۴ روز در گوانتانامو» به تصویر کشیده شد

از طرف دیگر همواره تصویری یک طرفه از خضر توسط دولت کانادا ارائه می‌شد و هیچ روزنامه‌نگاری به دلیل ممنوعیت رسانه‌ای فرصت ملاقات یا مصاحبه با خضر را نداشت.

پایگاه «میدل ایست آی» نیز در گزارشی به این موضوع پرداخت و زندانی شدن خضر را به عنوان جوانترین زندانی گوانتانامو به نقد کشید و این زندان را «سیاه چاله‌ای قانونی که تقریباً تمام اصول محاکمه عادلانه را نقض می کند»، دانست. چرا که خضر یک خردسال بود. بر پایه کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد باید مانند همه کودکان زیر ۱۸ سال، او نیز تحت حمایت قرار می‌گرفت و همانند قربانی با او رفتار می‌شد نه شرور؛ معاهده‌ای که هر دو کشور کانادا و ایالات‌متحده آن را امضا کرده‌اند.

مسن‌ترین زندانی با نام «سیف‌الله پاراچا» آبان ماه امسال از گوانتانامو آزاد شد؛ زندانی ۷۵ ساله پاکستانی که ۱۷ سال گذشته را بدون هیچ اتهامی در بازداشت گذراند. پس از اینکه آمریکا به این نتیجه رسید که وی «یک تهدید دائمی» برای این کشور نیست، آزاد شد.

پاراچا به ظن داشتن روابط با «القاعده» در ژوئیه ۲۰۰۳ در یک عملیات «دفتر تحقیقات فدرال آمریکا» (اف.بی.آی) در تایلند دستگیر شد اما هرگز در طول مدت زندان به جرمی متهم نشد؛ زندانی که به دلیل لکه ننگ بودن برای آمریکا، همواره روسای جمهوری آن در صدد بستن آن برآمدند اما توفیق نیافتند.

پروژه ناکام پلمپ گوانتانامو

بدنام ترین بازداشتگاه جهان با چهار دوره ریاست جمهوری و حدود دو دهه به نماد نقض حقوق بشر آمریکا تبدیل شده‌است. چندین گروه بین‌المللی حقوق بشر از جمله دیده‌بان حقوق بشر، عفو بین‌الملل و کمیته بین‌المللی صلیب سرخ بارها نقض حقوق بشر همچون استفاده از روش‌های بازجویی خشن را که از نگاه منتقدان به منزله شکنجه است، محکوم کرده‌اند.

در سال ۲۰۰۶، «کوفی عنان» دبیر کل وقت سازمان ملل متحد، گفت که ایالات متحده باید زندان گوانتانامو را در اسرع وقت ببندد و از تشکیل یک هیات مستقل از سوی سازمان ملل برای بررسی این موضوع حمایت کرد.

«جرج دبلیو بوش» در دوران ریاست‌جمهوری خود گفت که مایل است زندان گوانتانامو بسته شود اما این کار آسانی نخواهد بود.

جانشین او «باراک اوباما» قول داد که زندان گوانتانامو را ببندد و در دومین روز ریاست جمهوری خود دستوری اجرایی برای تعطیلی آن ظرف یکسال امضا کرد که هرگز اتفاق نیفتاد.

«دونالد ترامپ» رئیس جمهور سابق آمریکا در سال ۲۰۱۸ قول داد که زندان را باز نگهدارد و فرمان اجرایی خود را امضا کرد که بر مبنای آن دستور اجرایی اوباما لغو شد.

«جو بایدن» رئیس‌جمهوری کنونی نیز تلاش دولت اوباما برای بستن زندان را ادامه داده‌است. در ژوئیه ۲۰۲۱، «عبداللطیف ناصر» زندانی مراکشی اولین نفری بود که در دولت بایدن به کشور متبوع خود منتقل شد. او از سال ۲۰۰۲ بدون اینکه اتهامی به او وارد شود در بازداشت آمریکا بود.

در نمودار زیر مشخص می‌شود که زندانیان گوانتانامو تا انتهای دولت بوش (۲۰۰۸) به ۲۴۸ نفر رسیدند. در دولت اوباما این روند ادامه یافت و در نهایت تا پایان دولت او (۲۰۲۶) به ۵۹ نفر تنزل یافت. این شمار تا پایان دولت ترامپ (۲۰۲۰) به ۴۰ نفر و در دو سال اول ریاست جمهوری بایدن (۲۰۲۲) به ۳۶ نفر کاهش یافت که البته طی ماه‌های اخیر به ۳۵ نفر رسیده‌است.

گوانتانامو، سیاه‌چاله حقوق بشری آمریکا

آغاز موج انتقال متهمان به گوانتانامو، آغازی شد برای بازداشت‌های خودسرانه، حبس‌های بی‌انتها، شکنجه، زیر پا گذاشتن کرامت انسانی، نقض نظام‌مند و فاحش حقوق بشر و حقوق بین‌الملل توسط دولت آمریکا در این قطعه از خاک کوبا.

متهمان بازداشتی در این «ناکجا آباد» سال‌هاست خلاف کنوانسیون‌های حقوق بشری بدون محاکمه و بلاتکلیف مانده‌اند و اصلا نمی‌دانند که چه آینده‌ای در انتظارشان است.

متهمان بازداشتی در این «ناکجا آباد» سال‌هاست خلاف کنوانسیون‌های حقوق بشری بدون محاکمه و بلاتکلیف مانده‌اند

در طول این سال‌ها، بسیاری از بازداشت‌شدگان تاکید کرده‌اند که به‌طور غیرقانونی بازداشت شده‌اند و از رسیدگی عادلانه محروم بوده‌ه‌اند. ضمن اینکه آنها مورد آزار و اذیت شدید جسمی و روانی قرار گرفته‌اند که مصداق شکنجه است. از نگاه منتقدان، گوانتانامو نفوذ و اقتدار اخلاقی ایالات‌متحده را در بسیاری از نقاط جهان نابود کرد.

افزون بر آن، کمیسیون حقوق بشر، این بازداشت‌های غیرقانونی را محکوم و اعلام کرده که مدت این بازداشت‌ها بسیار طولانی‌تر از حداقل دوره زمانی معقول برای بازداشت یک فرد است و این اقدام «نقض آشکار نظام بین‌الملل حقوق بشر» محسوب می‌شود. بهره‌گیری از واژه «بازداشت» برای فردی که ۲۱ سال از زندگی خود را در جزیره‌ای دورافتاده حبس و تحت سخت‌ترین شکنجه‌ها قرار دارد، بازی با کلمات و یک طنز تلخ است.

دستگاه قضایی آمریکا با دهن‌کجی به «حداقل‌های آیین دادرسی و استانداردهای محاکمه منصفانه» کلیه درخواست‌های بین‌المللی را برای رسیدگی به اوضاع این افراد نادیده می‌گیرد. نامعلوم بودن وضعیت این افراد که نمی‌دانند محاکمه یا آزاد می‌شوند یا اینکه این اتفاق چه زمانی رخ می‌دهد یا آیا دوباره قادر به دیدار با اعضای خانواده‌شان هستند یا خیر، صدمات فیزیکی و روانی بلند مدتی را برای آن‌ها به دنبال دارد که حتی در صورت آزادی هم از اثرات آن رهایی نخواهند یافت.

پی‌نوشت:

https://www.aljazeera.com/news/۲۰۲۱/۹/۷/guantanamo-bay-explained-in-maps-and-charts-interactive

https://truthout.org/articles/shaky-conviction-ongoing-punishment-canada-v-omar-khadr/

https://www.middleeasteye.net/opinion/whats-life-worth-kafkaesque-ordeal-guantanamo-bays-youngest-ever-prisoner

https://www.cfr.org/article/guantanamo-bay-twenty-years-counterterrorism-and-controversy