سایه تخریب بر سر حمام تاریخی «خان» در تبریز

به گزارش ایرنا، حمام «خان» در محله تاریخی «قره باغی ها»ی تبریز یکی از حمام های پرشمار قدیمی این کهن شهر است که از قضای روزگار از دست حوادث مختلف و به ویژه تب تند تخریب بناهای تاریخی برای بلندمرتبه سازی در امان مانده و پس از افزون بر ۱۲۰ سال به دست امروزی ها رسیده است.

این حمام دارای بخش های عظیم با ستون های سنگی و طاق های آجری می باشد و در محوطه بیرونی این حمام نیز باغی بسیار زیبا و مشجر واقع شده که بر زیبایی های این حمام قاجاری افزوده است.

این حمام دارای بخش های عظیم با ستون های سنگی و طاق های آجری می باشد و در محوطه بیرونی این حمام نیز باغی بسیار زیبا و مشجر واقع شده که بر زیبایی های این حمام قاجاری افزوده است.

چند سال قبل یکی از مالکان این حمام تاریخی با مساعدت استاندار وقت در دهه ۱۳۸۰ اقدام به مرمت و بازسازی آن کرده که پس از حدود ۳۰ درصد پیشرفت فزیکی به یکباره این عملیات متوقف شد و تاکنون نیز همین روند تداوم داشته است.

اما آنچه سرنوشت این بنای تاریخی به یادگار مانده از نیکان و نماد معماری ایرانی- اسلامی را غم انگیز کرده، نیمه تمام ماندن عملیات مرمت آن از اواخر دهه ۱۳۸۰ به این سوست؛ اتفاقی که با توجه به بافت خاص این قبیل بناها از یک سو و شرایط اقلیمی خاص تبریز از سوی دیگر، زمستان های سخت، می تواند موجب نابودی این بنای قدیمی شود.

نگرانی از تخریب احتمالی حمام تاریخی «خان» وقتی دوچندان می شود که بدانیم یکی از طاق های ضربی آن به دلیل بلااستفاده ماندن بنا و نیز رهاشدگی عملیات مرمت آن اخیرا فرو ریخته است و ادامه روند فعلی می تواند به نباودی تدریجی این یادگار بر جا مانده از گذشتگان منجر شود.

به نظر می رسد که سرنوشت حمام تاریخی «خان» در دالان میرزا رضای تبریز در محله معروف «قره باغی ها» تبریز به دیگر بنای آرمیده و در حال نابودی همسایه اش، خانه تاریخی ارفع الملک جلیلی، شهردار خوشنام تبریز، گره خورده است که مسوولان شهرداری تاکنون بارها، تملک و مرمت آن را به شهورندان وعده داده اند، اما تاکنون جامه عمل نپوشیده است.

شناسایی ۵۹ حمام در نقشه دارالسلطنه تبریز

عطیه رشیدی، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی شبستر در مقاله ای با عنوان «وضعیت و موقعیت حمام های تاریخی تبریز» می نویسد: از آنجا که تبریز، شهری با تاریخ بسیار طولانی است، مطالعه معماری گذشته این شهر بسیار اهمیت دارد. محققان پیش از این به خانه، مساجد و بازارهای تاریخی تبریز بسیار پرداخته اند، اما به حمام های تاریخی این شهر کمتر توجه کرده اند. این در حالی است که معماری حمام نیز مانند سایر بناهای قدیمی از الگوهای فضایی معینی تبعیت می کند.

در این مقاله آمده است: دسترسی به آب و حفظ دما و جدا کردن فضاهای پاک و ناپاک، سه شرط اصلی ایجاد فضایی پیچیده و متفاوت با سایر بناها در حمام است. همین شرایط و خصوصیات لازم برای این بنا باعث پیدایی الگوی معماری خاص و دقیقی برای حمام شده و فضاهایی چون دالان و هشتی ورودی و بینه و میاندر و گرمخانه و خزینه را با سلسله مراتبی خاص ایجاد کرده است.

در مقاله اضافه شده است: در دوره ایلخانی همانند دیگر فعالیت های معماری برای ایجاد بناهای عام المنفعه حمام های بسیاری در شهرها و رستاها، به ویژه در شهرهای مورد علاقه حکمرانان ایلخانی مانند تبریز، مراغه، اردبیل و سلطانیه ایجاد گردید.

محتوای مقاله حاکی است: در زمان غازان خان ایلخانی به هنگام اقدامات و فعالیت های عمرانی در کنار هر یک از دروازه های تبریز، کاروانسراها و حمام هایی جهت تجار و کاروانیان احداث شد که آنان می بایست ابتدا برای ارزیابی مال التجاره و پرداخت مالیات کالایی خود به کاروانسرا رفته، سپس وارد حمام شوند.

در مقاله تشریح شده است: حمام های بسیاری در دوره ایلخانان در تبریز ساختند ولی ساختمان آنها همواره در معرض رطوبت و گرمای زیاد و بالطبع در معرض تخریب و تغییر بوده است؛ افزون بر این زلزله های ویرانگری که در دوره های مختلف در این شهر به وقوع پیوسته، بسیاری از بناها را ویران کرده است. از اینجاست که قدمت حمام های موجود در تبریز به قبل از قاجار نمی رسد.

بنا بر نظر نویسنده مقاله، بعد از زلزله ۱۱۹۴ ق، حاکم وقت تبریز، نجفقلی خان دنبلی، باروی جدیدی به دور شهر ساخت که تعداد دروازه های این بارو را یحیی ذکاء، ۱۲ عدد و پارسی، هشت عدد نوشته است. همان طور که درباره حمام های ایلخانی تبریز، گفته شد که بیشتر در کنار کاروانسراها و اطراف دروازهای شهر بودند، می توان پی برد بعد از احداث باروی نجفقلی خانی و دروازه های آن به احتمال زیاد، حمام های جدید نیز به شیوه قبلی در کنار کاروانسراهای اطراف دروازه های جدید شهر و بازار ساخته شدند.

بنا بر نظر نویسنده مقاله، بعد از زلزله ۱۱۹۴ ق، حاکم وقت تبریز، نجفقلی خان دنبلی، باروی جدیدی به دور شهر ساخت که تعداد دروازه های این بارو را یحیی ذکاء، ۱۲ عدد و پارسی، هشت عدد نوشته است. همان طور که درباره حمام های ایلخانی تبریز، گفته شد که بیشتر در کنار کاروانسراها و اطراف دروازهای شهر بودند، می توان پی برد بعد از احداث باروی نجفقلی خانی و دروازه های آن به احتمال زیاد، حمام های جدید نیز به شیوه قبلی در کنار کاروانسراهای اطراف دروازه های جدید شهر و بازار ساخته شدند.در مقاله آمده است: می توان نتیجه گرفت حمام های قدیمی تبریز را باید بیشتر در نزدیکی دروازه های شهر و بازار جست. نقشه دارالسلطنه که در سال ۱۲۹۷ قمری، ترسیم دشه، یکی از معتبرترین نقشه های تبریز است که به امر ولیعهد مظفرالدین میرزا به اهتمام عباس خان سرتیپ و رییس مدرسه دولتی دارالفنون تبریز و محمد میرزا مهندس و محمدرضا مهندس، دوازده شعبان ۱۲۹۷ ق در تبریز ترسیم شده و در دارالطباع کربلایی اسد آقا به سال ۱۳۱۱ ق به طبع رسیده است.

در این نقشه ۵۹ مورد حمام که پنج مورد آنبی نام است، تعیین موقعیت و شناسایی شده است، در حالی که تعداد حمام های تاریخی فهرست اعلامی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی ۱۳ مورد است.

اختلاف مالکان، دلیل ابتر ماندن مرمت حمام تاریخی «خان»

نگرانی دوستداران میراث فرهنگی تبریز از خطر تخریب حمام تاریخی «خان» در این شهر در شرایطی این روزها در فضای مجازی و اینترنتی بازتاب یافته است که به نظر می رسد مالکان این بنای قدیمی نیز در زمانی که دست اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی برای تکمیل عملیات مرمت آن باز بود، به دلیل اختلاف میان خودشان از این فرصت استفاده نکرده اند.

در همین راستا مدیرکل پیشین میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان‌شرقی، مهر ماه ۱۳۹۸ در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، جلوگیری مالکان و تعدد وراث ملک مربوط به حمام خان را دلیل اصلی مرمت نشدن این بنای تاریخی در تبریز عنوان کرد.

مرتضی آبدار با بیان اینکه ثبت حمام خان تبریز به دلیل عدم رضایت مالکین و وجود وراث متعدد تاکنون در فهرست میراث ملی محقق نشده است، افزود: با وجود اینکه میراث فرهنگی استان اقداماتی را در این زمینه انجام داده اما تاکنون منجر به نتیجه نشده است.

وی با تاکید بر اینکه بخش خصوصی و اشخاص مالک خانه ها و ابنیه تاریخی باید نسبت به صیانت از آثار تاریخی مسئولیت بیشتری از خود نشان دهند، اظهار داشت: طی سال های گذشته اقدامات میراث فرهنگی در راستای ثبت و احیای این بنا با اقدام حقوقی مالک مواجه و متوقف شده است.

آبدار ادامه داد: این در حالی است مالکین ابنیه های تاریخی باید توجه داشته باشند که مسئولیت بخشی از تاریخ این سرزمین را در دست دارند و نباید موجب از بین رفتن آنها شوند.

حمام «خان» ۲۷۰ سال قدمت دارد

محمدحسین عباسقلیزاده قانع، یکی از مالکان حمام تاریخی «خان» درباره وضعیت ناگوار این بنای تاریخی، گفت: دیوارهای داخلی این حمام مزین به نقاشی بود که در طول زمان از بین رفته، اما آثار آن هنوز پابرجاست.

وی با بیان اینکه اگر این بنای تاریخی در اصفهان یا شیراز بود، ۲۰ سال قبل آن را مرمت و صیانت می کردند، یادآوری کرد: پدر مرحومم سال ۱۳۴۱ این حمام را خرید، اما کنون تعداد مالکان [وراث] آن به بیش از ۱۳۰ نفر می رسد که هر کدام در جایی پراکنده هستند.

وی افزود: در زمان استانداری آقای بیگی و با کمک مرحوم اشرف نیا، معاون عمرانی وی، اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی در سال ۱۳۸۴ نسبت به مرمت حمام تاریخی «خان» اقدام کرد، اما عملیات مرمت نیمه تمام ماند؛ در آن زمان طاق اصلی حمام را برای بازسازی تخریب کردند که اکنون نیز در همان وضعیت است.

عباسقلیزاده قانع تشریح کرد: مجموعه تلویزیونی «گلین لر» (عروس ها) نیز که در ۳۶ قسمت از صدا و سیمای مرکز آذربایجان شرقی پخش شد، در حمام «خان» فیلمبرداری شده است که در آن زمان طاق اصلی پابرجا بود و می توان با مراجعه به آرشیو صدا و سیما، صحت این گفته را تایید کرد.

وی ادامه داد: این حمام با ۲۷۰ سال قدمت تا زمان مرمت در اوایل دهه ۱۳۸۰ سالم بود و همه اجزای آن در جای خود بودند و تنها نیاز به بازسازی داشت تا برای بازدید عمومی مناسب سازی شود، در تبریز، حمامی با این قدمت وجود ندارد و این امر از طاق های عرقچینی و پایه های سنگی آن به خوبی مشخص است.

وی یادآوری کرد: مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی اوایل پارسال به معاونت میراث فرهنگی این نهاد دستور داد که نسبت به تکمیل مرمت طاق اصلی حمام اقدام شود و من نیز برای پیگیری آن چند بار به دفتر فنی میراث در کوچه «صدر» مراجعه کردم که متاسفانه این دستور تا به امروز عملی نشده است.

عباسقلیزاده قانع توضیح داد: من عاشق شهر و دیارم هستم و دوست دارم این حمام تاریخی به عنوان یکی از نمادهای میراثی آن برای آیندگان حفظ شود و هر آجری که از طاق تخریب شده این حمام زمین می افتد، انگار که بر قلب من می افتد؛ طاق اصلی حمام که تخریب شده، طاقی است که زیر آن خزینه حمام قرار داشت.

وی افزود: اکنون هر هفته تعدادی از آجرهای طاق تخریب شده حمام فرو می ریزد؛ اگر اداره کل میراث فرهنگی بودجه لازم برای بازسازی کامل حمام تاریخی «خان» را ندارد، حداقل با صرف هزینه جزیی و تکمیل طاق اصلی، روی حمام را بپوشاند تا هر وقت که بودجه کافی داشت نسبت به مرمت و گشایش آن به روی عموم اقدام کند.

حمام «خان» (خان حامامی) در فهرست آثار ملی ثبت نشده است

معاون میراث‌ فرهنگی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی نیز در این باره گفت: در حمام «خان» (خان حامامی) تعدد مالک وجود دارد که حاضر به هزینه کرد نیستند و از طرفی در بحث اعتبارات و هزینه کرد قانونی سازمان میراث فرهنگی با مشکل و محدودیت مواجه است.

نواداد افزود: علت نیمه رها شدن اقدام بازسانی و مرمت بنای خان حامامی این است که در سالیان گذشته قانونی در خصوص ورود میراث فرهنگی جهت بازسازی و یا مرمت سازی این بنای غیر ثبتی در نظر گرفته نشده بود.

وی اضافه کرد: در حال حاضر قانون این است که فقط هزینه کرد در خصوص اماکن ثبتی صورت بگیرد؛ اما سازمان میراث فرهنگی با مالکان بناهای تاریخی غیر ثبتی در ارتباط است که از نظر فنی، مهندسی، مصالحی و طراحی به حمایت و نظارت کارهای بازسازی مالکان اقدام می‌کند تا این بناها تخریب شده و از بین نرود.

وی با بیان اینکه هزینه کردها باید از طرف مالک صورت بگیرد، اظهار کرد: در خان حامامی تعدد مالک وجود دارد که حاضر به هزینه کرد نیستند و از طرفی در بحث اعتبارات و هزینه کرد قانونی سازمان میراث فرهنگی با مشکل و محدودیت مواجه است.

نواداد با اشاره به کمبود بودجه کافی برای مرمت آشار تاریخی در استان، گفت: سازمان میراث فرهنگی همانند تمامی دستگاه های دولتی با کمبود بودجه مواجه بوده و در انجام کار ها با محدودیت و یا کمبود منابع مالی روبه‌رو می‌شود.