شکوه از دست رفتهِ یخچال‌هایِ تاریخی تبریز

انگیزه من در سیاه کردن این سطور، مشاهده خبری مبنی بر آغاز طرح رطوبت زدایی از یخچال تاریخی «صادقیه» توسط معاونت فنی و عمرانی شهرداری منطقه هشت تبریز است، زیرا از قدیم گفته اند: «ملتی که گذشته خود را نشناسد و آن را قدر نداند، از خود بیگانه یا برده دیگران می‌شود».

یخچال های طبیعی دست ساز، بخشی از هویت معماری تبریز در یک هزار سال اخیر محسوب می شوند که تا پیدایش و گسترش برق و یخچال‌های برقی، نقش اصلی را در تامین یخ مورد نیاز مردم در فصول گرم سال ایفا می کردند؛ بخش عمده ای از آنها یا در مناطق مجاور رودخانه «میدان چایی» (مهران رود) قرار داشتند و یا در مناطقِ دورتر از رودخانهِ جاری از مرکز شهر، قنات هایِ تاریخی، آب را به یخچال های اعیان نشینان محلات هدایت می کرد.

داستان از این قرار است که مالکان یخچال ها در فصل زمستان، آب رودخانه «میدان چایی» (مهران رود) را به یخچال خود هدایت می کردند و آب یخ بسته را در فصل تابستان برای مصرف خود و مردم محل به شکل قالبی می شکستند؛ حتما با در نظر داشتن وضعیت فعلی «میدان چایی» و آب کثیفِ جاری بر بستر آن از خود می پرسید که مگر می شود این آب را نوشید؟

اما باید گفت تا همین چهار دهه قبل آب تمیز دامنه های شمال سهند که اتفاقاً کارشناسان از آنجا با عنوان «بهشت آب های ایران» نام می‌برند، بر بستر رودخانه «میدان چایی» جاری بود و مادران مان، ظروف و لباس و فرش خانه را تا زمانی که لوله کشی آب شهری عمومیت نیافته بود، همانجا می شستند.

تا آن سال ها که هنوز دو طرف رودخانه به بلوار و خیابان تبدیل نشده بود و خانه های دو سه هزار متری اعیان در محله ششگلان به دیوار سنگی رودخانه تنه می زدند، درختان تبریزی بلندقامت با برگ های نقره فام خود در طرفین آب سر به آسمان می ساییدند و میهمانی هزاران لک لک و مرغ ماهیخوار بر آشیانه های ساخته شده بر بلندای آنان، از زیبایی های دل انگیز تبریز محسوب می شد.

تا آن سال ها که در واقع تا اوایل دهه ۱۳۷۰ نیز امتداد داشت، آوازِ لک لک ها و مرغان ماهیخوار که راه خود را تا انتهای رودخانه «میدان چایی» و رودخانه پرآب و دایمی «آجی چای» می کشیدند، صدای غالب پیرامون رودخانه مرکزی شهر بود و کودکان محلات «خیاوان» در جنوب رودخانه و «دوه چی»، «سرخاب» و «امیره قیز» در شمال آن، روزهای خود را با هیاهوی لک لک ها و مرغان ماهیخوار و پریدن از این طرف رودخانه به آنسویش سپری می کردند.

آری! رودخانه «میدان چایی» تا آن سال ها نه تنها منبع تامین آب سردآب های تبریز و تبریزیان بود، بلکه جریان زندگی در این کهن شهرِ رازآلود و سر به مهر نیز با آب جاری در آن معنا می یافت؛ در این میان سیل های خروشان بهاری «میدان چایی» و صف بستن مردم برای تماشای آن نیز سرشار از اتفاقات تلخ و شیرین فراوانی بود که نقل حکایتش در این مقال نمی گنجد و بازگویی جزییات آن بماند به فرصتی دیگر.

 از اصل داستان دور نیفتیم؛ یخچال های تاریخی تبریز که به نظر برخی از معمرین شهر و کارشناسان حوزه میراث، تعدادشان به بیش از۱۰۰  عدد می رسید، امید مردم برای تهیه یخ در روزهای گرم تابستان بودند؛ هر چند که آب جاری بر قنوات «حسن پادشاه»، «شاه چلبی»، «قورچی باشی»، «توپچی باشی» و... دهها رشته قنات تاریخی دیگر نیز از نظر گوارایی و خنکی، دست کمی از یخ یخچال های «صادقیه»، «قائم مقام»، «قاضی» و ... نداشتند.

اما صد حیف و هزار افسوس که آغاز خیابان کشی و مسیرگشایی ها در پهلوی اول، ادامه آن در پهلوی دوم و تشدید آن از اوایل دهه ۱۳۷۰ شمسی، تیشه بر ریشه آثار تمدنی و میراثی باقیمانده «تبریز»ی زد که تجربه هفت بار پایتختی سلسه های حکومتگر ایرانی را بر پیشانی داشت؛ در های و هوی توسعه و آبادانیِ شهر، «یخچال»های تاریخی تبریز نیز مانند دیگر نمادهای تمدنی قدیم از قبیل عمارات، کاخ ها، کاروانسراها، حمام ها، مساجد و قنوات، یک به یک قربانی تیغ تیز بیل ها و کلنگ ها، در ۹۰ سال قبل، و بولدوزرها، در دهه های اخیر» شدند و چیزی از آنان باقی نماند جز دو سه مورد و نام هایی که نشان از عظمت گذشته دارند.

حال از صدها یخچال قدیمی تبریز در عمل جز سه چهار مورد باقی نمانده، از قبیل «صادقیه»، «قایم مقام»، «قاضی» و «بیلانکی» و «له له بیگ» و ... که حتی از این تعداد نیز تنها دو تای اولی به مدد ثبت در فهرست آثار ملی و حساسیت رسانه ای به آنها، حال و روز نسبتاً خوشی دارند آن هم به شرطی که اصول «مهندسی نگهداری» درباره شان مراعات و جاری شود.

یخچال «قایم مقام»، بزرگ ترین یخچال تاریخی باقیمانده تبریز

من لذت حضور در یخچال تاریخی «قایم مقام» را در یکی از روزهای گرم مرداد ۱۳۹۱ تجربه کردم؛ به دعوت یکی از اعضای فامیل میهمان ناهارشان در این یخچال طبیعی شدیم. ابتدای ورود به یخچال محو بزرگی، عظمت و تلاش پیشینیان برای ساخت چنین بنای معظمی شده بودیم که پس از بازسازی و مرمت به سفره خانه، تغییر کاربری یافته بود. اما تنها پس از گذشت ۱۰ دقیقه، خنکای یخچال برای ما به سرمای آزار دهنده‌ای تبدیل شد و ناگزیر گشتیم ناهار را با عجله به پایان برسانیم.

یخچال «قائم مقام» یکی از یخچال‌های تاریخی واقع در شهر تبریز است که گفته می‌شود یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین یخچال‌های ایران می‌باشد؛ وسعت آن بیش از ۲۰۰ متر مربع است. این یخچال در یکی از محله‌های قدیمی و اعیان تبریز، «ششگلان» واقع شده است؛ نکته جالب اینکه کوچه محل استقرار این یخچال به همین مناسبت در بین مردم تبریز به «یخچال دربندی» (کوچه یخچال) معروف است؛ به عبارت دیگر وجود یخچال در این کوچه به بخشی از هویت مکانی و فرهنگی ساکنان آن تبدیل شده است.

قدمت این یخچال به دوره والیگری عباس میرزا نایب السلطنه می‌رسد و بنای آن منسوب به تاج ماه بیگم، خواهر ناتنی قائم مقام است. این یخچال تاریخی و طبیعی ۱۱ متر زیر زمین واقع شده و دسترسی به آن از طریق پله امکان‌پذیر است. البته فراموش نکنید که این بنا، یک یخچال بسیار بزرگ است و سرد!

قدمت یخچال «قایم مقام» به ۲۲۰ سال قبل می رسد و افسوس که اقدام بجا و درست سازمان های مسوول در تبدیل آن به سفره خانه و عمومی کردن کاربریش، دوام چندانی نداشت و درِ آن از مدت ها قبل به روی دوستداران میراث فرهنگی و تبریز گردی بسته است.

یخچال بیلانکوه (بیلانکی)، یادگار خاندان کلانتر باغمیشه ای

یخچال «بیلانکوه» از دیگر یخچال‌های تاریخی به یادگار مانده از دوران شکوه و عظمت تبریز در دورانی است که این کهن شهر به «دارالسلطنه» ملقب و مشهور بود. ای بنای قاجاری در خیابان بیلانکوه چهارراه عباسی واقع شده و در واقع بخشی از مجموعه‌ی خاندان حکومتکر «کلانتر باغمیشه ای» محسوب می شود که علاوه بر این، دارای عمارت تاریخی، کاروانسرا و حمام نیز بود.

بیلانکوه که در افواه عمومی تبریزیان «بیلانکی» نامیده می شود، یکی از محلات تاریخی شهر تبریز است که در دوره ایلخانی، بنیانگذاری شهرک دانشگاهی ربع رشیدی بر اهمیت آن افزود. متاسفانه یخچال بیلانکوه مانند عمارت تاریخی کلانتر و حمام باقیمانده از مجموعه این خانواده معروف تبریزی، در سال های گذشته به دست فراموشی سپرده شده و تخریب گشته است؛ تنها پرداخت گاه و بیگاه رسانه های محلی، این بنا و دیگر آثار باقیمانده خاندان کلانتر باغمیشه ای را که میرزا ابراهیم شان به دلیل شجاعت در دفاع از به توپ بستن مجلس اول به دست لیاخوف روس و شهادتش در راه آزادی خواهی در ایران معروفیت تام یافت، در کانون توجه افکار عمومی قرار می دهد و مسوولان سازمان های متولی مانند میراث فرهنگی و آموزش و پرورش و در مواقعی شهرداری را ناگزیر از تکرار سخنان همیشگی مبنی بر داشتن برنامه برای مرمت و احیای آنها می کند.

اما نکته قابل توجه اینکه یخچال بیلانکوه تبریز که مانند بسیاری از همتایان خود به مزبله و آشغالدانی اهل محل تبدیل شده، در ۲۸ اسفند ماه سال ۱۳۸۵ با شماره ۱۸۶۸۷ به ثبت آثار ملی ایران رسیده است. این یخچال که می‌تواند به عنوان یکی از مکان‌های گردشگری تبریز به کار گرفته شود و با نام «یخچال کلانتر» نیز شناخته می‌شود، در وضعیت بسیار نامناسبی قرار گرفته و به کلی تخریب شده است.

یخچال صادقیه؛ میراث صفوی در بازار تاریخی تبریز

یخچال «صادقیه» را برای نخستین بار در اوایل دهه ۱۳۸۰ شمسی و در حین ساخت ضلع جنوبی زیرگذر صاحب الامر دیدم؛ داستان از این قرار بود که به عنوان خبرنگار و برای تهیه گزارش میدانی از این طرح رفته بودم که در مسیر به طور اتفاقی به بنای این یخچال تاریخی برخوردم. خوب به خاطر دارم که در آن زمان، بخشی از سقف یخچال به دلیل برخورد تیغه های ماشین آلات سنگین فرو ریخته بود و من و همکار عکاسم توانستیم به داخل یخچال راه یابیم. داخل یخچال فقط مقداری آبِ مانده بود. البته در آن زمان نام یخچال و قدمت آن را نمی دانستیم؛ خوشبختانه رسانه ای شدن موضوع و حساسیت افکار عمومی باعث شد که بنا از تخریب در امان بماند و بعدها با ورود میراث فرهنگی و همکاری شهرداری تبریز مرمت و بازسازی شود.

خوشبختانه بعدها معلوم شد که یخچال صادقیه، یکی از یخچال‌های تاریخی تبریز است که قدمت آن به زمان صفویه می‌رسد. این یخچال توسط دولت صفوی برای مصارف شخصی ساخته شده و بعدها در زمان قاجار به مصرف عموم درآمد. این یخچال تا حدود ۶۰ سال پیش و دوره پهلوی باز بود و فعالیت می کرد. اکنون درِ اصلی ورود به یخچال بسته است و برای ورود به این یخچال باید وارد موزه مشاغل شده و از زیرزمین‌ها به داخل یخچال رفت.

بازسازی یخچال های تاریخی تبریز توسط شهرداری تبریز؛ وعده ای که ناتمام ماند

بیستم اسفند ماه ۱۳۹۴ بود که سعید حاجی زاده، رئیس وقت کمیسیون فرهنگی اجتماعی شورای اسلامی تبریز در جمع خبرنگاران اعلام کرد یخچال‌های تاریخی تبریز بازسازی می‌شوند.

حاجی زاده در آن نشست خبری با استناد به مصوبه کمیسیون فرهنگی اجتماعی شورای اسلامی تبریز که اتفاقاً در محل یخچال تاریخی «قائم مقام فراهانی» برگزار شده بود، این خبر خوش را داد که بنا بر این مصوبه، مقرر است یخچال‌های تاریخی این کلان‌شهر به عنوان جاذبه‌های گردشگری تبریز بازسازی شده و برای بازدید گردشگران مورد استفاده قرار گیرد.

هر چند حاجی زاده در آن زمان با اشاره به در دست بازسازی بودن یخچال‌ تاریخی «صادقیه» با پیش بینی اعتباری افزون بر چهار میلیارد ریال، از ملکف شدن شهرداری تبریز برای بازسازی همه یخچال های تاریخی تبریز بر اساس مصوبه اخیر اعضای کمیسیون فرهنگی اجتماعی شورای اسلامی کلانشهر تبریز سخن گفت، اما این مصوبه هرگز روی واقعیت ندید و قطار مرمت و احیای یخچال های تاریخی تبریز در ایستگاه  یخچال «له له بیگ» (شهید یوشاری) این کهن شهر متوقف شد.

هشدار درباره نابودی یکایک یخچال های تاریخی تبریز

پژوهشگر تاریخ تبریز در خصوص یخچال‌های تاریخی این شهر می گوید: یخچال‌های تبریز با استفاده از طاق‌های ضربی آجر و سنگ چینی پایه‌های بنا در زیرزمین ساخته شده‌اند که کار تهیه و نگهداری از یخ را در طول سال را بر عهده داشتند.

کریم میمنت نژاد اضافه می کند: شاردن، سیاح فرانسوی بود که برای مدتی در دوران صفویه در ایران سکونت می‌کرد لذا توضیحات مفصلی را در رابطه با تولید یخ و ساخت یخچال توسط ایرانیان ارائه داده است.

وی یادآوری می کند: در گذشته در هر محله و میدان، یک یخچال وجود داشت که امروزه تعدادی از آنها باقی مانده، اما برخی از همین یخچال‌ها بنا به دلایلی از بین رفته‌اند؛ وجود یخچال‌ها در زیر زمین موجب شده است تا از حوادثی چون زلزله مصون مانده و آسیب نبینند.

وی ادامه می دهد: عمده یخچال‌های تبریز از لحاظ معماری به شکل تونلی و دارای فضای مستطیلی با یک سقف طاقی هستند، اما نمونه خاصی هم ازین یخچال ها در محله ویجویه قرار دارد که به شکل گنبدی است و دریچه و دیواره‌های بسیار قطور آن، به عنوان عایق حرارتی و برودتی عمل می‌کند.

میمنت‌نژاد تشریح می کند: بر اساس نقشه دارالسلطنه که تاریخ ۱۲۹۷ قمری ترسیم شده است، یکی از یخچال‌های تبریز، یخچال صادقیه است که جز مواریث میرزا صادق خان صدرالدین، وزیر دوران صفوی است و در مهرانه‌رود، کنار مدرسه‌ی صادقیه واقع شده که قسمتی از آن تخریب شده بود، اما به همت شهرداری تبریز، بازسازی شد و در حال حاضر خالی از کاربری است و هیچ استفاده‌ای از آن نمی‌شود. 

وی با اشاره به بازسازی یخچال قائم مقام می گوید: یخچال قائم مقام در خیابان ششگلان واقع شده که متعلق به میرزا موسی قائم مقام فراهانی، برادر میرزا ابوالقاسم، صدراعظم ایران است و در حال حاضر مرمت شده است.

توضبحات وی در رابطه با یخچال‌های دیگر شهر نیز شنیدنی است: یخچالی در خیابان فلسطین و ملل متحد واقع شده که جزو آثار صفویه بود و به دلیل نبود مراقبت و نگهداری، فرو ریخت. در محله ورجی باشی، روبروی مسجد میلی، یخچالی به شکل گنبدی و مقرنس کاری وجود دارد که بسیار زیبا است. همچنین  یخچالی نیز در بیلانکوه است که نصف آن سالم و نصف آن خراب شده و به مزبله تبدیل شده است. 

وی اضافه می کند یخچال میرزا مهدی در خیابان فلسطین واقع شده که اکنون ساختمان اداری آبیاری جایگزین آن شده است و در سامان میدانی نیز «قانلی یخچال» وجود دارد که به دلیل خفه شدن کودکی در آن، قانلی(خونین) می‌گویند، اما در حال حاضر فقط خرابه‌های آن باقی‌ مانده است.

میمنت‌نژاد به یخچال‌های «له له بیگ»، روبروی تربیت در کوی یوشاری و همچنین یخچالی در بارون آواک اشاره و یادآوری می کند: یخچالی در جنب درب سرخاب، کوچه اسلامیه وجود دارد که اکنون در روی آن، بنای مسکونی ساخته شده است؛ همچنین یخچال میرزا رضی در قاری کورپوسی، کوچه چاپارباشی و یخچال حاج میرزا موسی خان در خیابان ثقه الاسلام، کوچه شهید سرندی از جمله یخچال‌های تاریخی تبریز هستند که در زیر زمین محبوس شده‌اند و همچنین یک یخچال نیز در میدان منصور بود که احتمالا از بین رفته است.