دریانوردی استرآباد در گذر تاریخ/ چرا بنادر گلستان کانون تجارت و گردشگری نیست؟

به گزارش ایرنا، در دوره حکومت محمدعلی شاه قاجار، تجارت خانه و انبارهای بزرگ کالا توسط روس ها در بندرگر ساخته شد و سپس در دوره حکومت ناصرالدین شاه با احداث اسکله چوبی و عامل شعب بانک استقراضی روس، بندرگز زمینه ارتباط تجاری گرگان، دامغان، شاهرود، مازندران و تهران با باکو (بادکوبه) و آستاراخان (هشترخان) روسیه را فراهم کرد و این شهر به یکی از قطب های مهم اقتصادی و تجاری منطقه تبدیل گردید.

با شکل‌گیری ارتباط تجاری و اقتصادی، مهاجرت از شهرهای روسیه به‌ بندرگز آغاز شد و مهاجریان بسیاری از این کشور راهی این شهر کوچک ساحلی ایران شدند و بیشترین آن ها را ارامنه تشکیل می دادند که وجود قبرستان ارامنه در این شهر گواه محکم برقراری این ارتباط و سکونت مهاجرین در بندرگز است.

روس‌ها برای آسان‌سازی تجارت، در یک کیلومتری ساحل بندرگز انبار و فانوس دریایی بلندی احداث کردند که پس از تخلیه کالاها از کشتی‌های بزرگ، در حاشیه آن انبار می‌شد و سپس توسط لُتکا (قایق به زبان روسی) آن‌ها را به ساحل می‌آوردند و از طرف دیگر کالاهای خریداری شده از مازندران، شاهرود، دامغان و استرآباد را از همین مسیر به روسیه حمل می‌کردند.

یک گزارش تاریخی در سال ۱۲۸۷ شمسی درباره بندرگز چنین نوشت: "بندرگز از دهات انزان است. بندری معروف که تجار ارامنه در آنجا مغازه‌های فراوان دارند. همه قسم خرازی، پارچه‌های روسی، بلور، آرد حاجی طرخان و شکر را دارند و با تجار استرآباد با پنبه، پوست، کنجد، برنج و پشم داد و ستد می‌کنند. اغلب ترکمانان یموت هم در آنجا خرید و فروش دارند. تلگراف و پست هم دارد."

دریای خزر و سواحل آن به علت برخوردای از موقعیت استراتژیک، بهره‌مندی از منابع عظیم انرژی، داشتن نقش مواصلاتی‌ و دارابودن اهمیت غذایی به‌لحاظ آبزیان از گذشته‌های دور با نام‌های مختلف نزد ایرانیان و اقوام بیگانه مطرح بوده است.

در این میان کرانه‌های جنوبی این دریا به علت عمیق‌تربودن و درجه حرارت بیشتر، در مقایسه با کرانه‌های شمالی، موقعیت ممتازتری دارد از همین رو بیگانگان و به‌ویژه همسایه شمالی و به خصوص روسیه تزاری در طول تاریخ همواره به کرانه‌های نیلگون جنوبی آن هجوم می‌آورند.

منابع تاریخی حکایت از آن دارد که روس‌ها از قرن سوم قمری با کشتی‌های خود به جزایر و سواحل جنوبی دریای خزر یورش آورده و ساکنان این مناطق به‌دفعات طعم تلخ غارت و تهاجم آنها را چشیده‌اند؛ ولی از اواخر عصر صفوی، با ظهور پتر کبیر و آغاز روند توسعه‌طلبی روسیه، تسلط کامل بر دریا و سواحل خزر به طور جدی در برناﻣه نظامی روس‌ها قرار گرفت. بنابراین آن‌ها برای نیل به اهداف خود، در مقاطع مختلف و به بهانه‌های گوناگون به جزایر و سواحل متعلق به ایران هجوم می‌آوردند و تعرض می‌کردند؛ اما باوجود تصاحب قسمت‌هایی از خاک ایران، هیچ‌گاه موفق نشدند در کناره‌های جنوبی این دریا استقرار بلندمدتی را تجربه کنند.

گمیشان آغاز جاده ابریشم آبی

صدها سال قبل که هنوز راه ابریشم بزرگ‌ترین شبکه بازرگانی دنیا محسوب می شد، گمیشان به عنوان یکی از هسته‌های یکجانشینی اشکانیان در اوج شکوه و اقتدار اقتصادی و تجارت دریایی بود و به عنوان ایستگاه پایانی مسیر خاکی این راه بین‌المللی، در مرکز تصمیم‌گیری پادشاهان قرار داشت.

برخی مورخان می گویند در روزهای اوج ارتباط تجاری ایران با روسیه تزاری از طریق بنادر خزر، کالاهایی که در  گلستان امروزی می آمده، بعد از عبور از بندر ترکمن و بندرگز، در ساحل گمیشان روی زمین گذاشته می شده تا فردا صبح، با کشتی به سوی شمال و غرب دریای خزر برود و این یعنی گمیشان ایستگاه پایانی مسیر خاکی جاده ابریشم و آغاز جاده ابریشم آبی بود.

از سال ۱۷۴۰ میلادی به بعد گروهی از عشایر ترکمن در محدوده‌ گمیشان فعلی یک‌جانشین شدند و شهری بندری به مرکزیت آن ایجاد شد که از وسطش گرگان‌رود می‌گذشت و به دریای خزر می‌ریخت.

کنار هم قرارگرفتن زندگی شهری و دریا، باعث شد مردم کم‌کم به تجارت دریایی روی بیاورند تا جایی که گمیشان به یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال مهم‌ترین شهرهای استرآباد بدل شد که مردمش با کشتی‌های بزرگ خود که به آن‌ها "ناو" می‌گفتند، تجارت می کردند.

ترکمن‌ها از بندر گمیشان با ناوهای بزرگ تجاری خود به بندر انزلی، بندر آستراخان و بندر بادکوبه، یا همان باکوی امروز، رفت‌وآمد و تجارت داشتند که حضور تکنولوژی روز آن زمان را هنوز می‌توان با یک پیاده‌روی در گمیشان حس کرد.

کالاهای تجاری آن روزگار تا گمیشان با اسب و گاری جابه‌جا می‌شده و پس از یک اُتراق نه‌چندان ‌طولانی در این شهر که آن روزگار نام آبسکون داشته است، با کشتی به دریای خزر و از آن‌جا به امپراتوری‌های همسایه می‌رفت.

منطقه‌ای که گمیشان در آن پدید آمده، از زمان اشکانیان تا دوران اخیر، تامین‌کننده‌ بخشی از نیازهای اقتصادی قاره‌ اروپا بوده و تا حدود ۸۰ سال قبل، کشتی‌های چوبیِ بزرگِ بادبانی با نام "لدکا" وسیله‌ مراوده‌ کالای تجاری با تمام سواحل دور دریای خزر بود.

ترکمن‌ها از بندر گمیشان با ناوهای بزرگ تجاری خود به بندر انزلی، بندر آستراخان و بندر بادکوبه، یا همان باکوی امروز، رفت‌وآمد و تجارت داشتند که حضور تکنولوژی روز آن زمان را هنوز می‌توان با یک پیاده‌روی در گمیشان حس کردمراودات فراوان تجاری گمیشان با روسیه به واردات فراوان چون و سبک معماری روسی به این شهر منجر شد و در نتیجه آن، خانه های فراوانی با استفاده کامل از چوب در این شهر نیمه بیابانی ساخته شد که با چند سال های متمادی همچنان مورد استفاده قرار گرفته و اینک به یکی از جاذبه های این شهر کوچک تبدیل شده است.

به‌منظور سازماندهی و تسهیل امور تجارت خارجی در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، نخستین اتاق تجارت این ناحیه به نام اتاق تجارت استرآباد در بندرگز تاسیس شد که پس از روی کارآمدن حکومت بلشویکی و تشکیل اتحاد جماهیر شوروی و محدود کردن روابط تجاری خصوصی با دنیای خارج، مبادلات تجاری منطقه با روسیه رو به کاهش نهاد و اتاق تجارت استرآباد به تدریج تعطیل شد.

در این دوره کالاهای صادره توسط بازرگانان این ناحیه شامل پنبه، پشم، زیره، خاویار، خشکبار، برنج، چای، پوست انار، ادویه‌جات و کالاهای وارداتی شامل قند، نفت سفید، قماش، چینی، بلورجات، سماور و برخی ابزارآلات و ماشین‌آلات بود.

در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی، مبادی ورودی و خروجی کالا از ناحیه گرگان و گنبد را بنادر خواجه‌نفس، بندرگز و بندرترکمن تشکیل داده و بازرگانان این ناحیه مال‌التجاره خود را از طریق بنادر کراسنویارسک (ترکمن‌باشی)، آستاراخان و باکو به روسیه ارسال می‌کردند.

در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی اتاق تجارت گرگان به‌عنوان پنجمین اتاق تجارت کشور به ریاست حاج محمداسماعیل ابراهیمی در گرگان تشکیل شد.

اعضای هیات نمایندگان اتاق تجارت این دوره هفت نفر شامل علی‌اکبر یزدی، حاج رجبعلی بابایان، سیدرضا عرفانی، حاج محمداسماعیل ابراهیمی (رییس)، حاج رجبعلی خواجه، حاج شیخ جعفر رضایی و حاج یوسف فرخنده بودند.

گلستان به سبب برخورداری از برخی مواهب خدادادی در بخش کشاورزی و دامپروری و واقع شدن در حاشیه خزر و مجاورت با شوروی، از گذشته‌های دور به عنوان یکی از دالان‌های اصلی تبادل کالا بین ایران و سرزمین تزارها محسوب می‌شد و حدود ۲ قرن فعالیت گمرک در این منطقه از رونق فراوانی برخوردار بود.

هر چند تاریخ تجارت و داد و ستد در سرزمین هیرکان قدمتی به درازای شکل‌گیری جوامع مسکونی در منطقه دارد اما در چند قرن گذشته و با رونق سیستم دیوان‌سالاری در کشور، شکل‌گیری گمرک‌خانه در شهرهای ساحلی در دستور کار قرار گرفت و در این بخش به سبب همجواری با بیش از ۱۵۰ کیلومتر ساحل خزری، تجارت دریایی رواج یافت.

بر اساس مستندات تاریخی، آنه‌محمد ساری، عطاحاجی خوزین و آشور خوزین از تجار گلستانی و مالک کشتی‌های بزرگ بادبانی بودند که شناورهای آنان از گمیشان ، بندرترکمن و بندرگز به بنادر انزلی در گیلان و حسنقلی، چلکن، حاجی‌طرخان و باکو در شوروی رفت و آمد داشت و آنان طاقه‌های بزرگ ابریشم، ظرف‌های بزرگ ادویه، پنبه و گندم و جو را به این بنادر صادر و نیاز روزانه‌ مردم گلستان را از این طریق وارد می‌کردند.

گلستان سال‌ها است که به یک استان مستقل تبدیل شده اما هنوز بندر و اسکله دریایی استاندارد ندارد و بنادر گز و ترکمن هم که درگذشته از مصادیق شکوه تجاری دریای در دریای خزر محسوب می شدند بدلیل آبخور کم و لایروبی نشدن، اسکله‌ای برای پذیرش کشتی‌های بزرگ ندارند.همه این مراودات سبب شد تا گمرک‌خانه‌هایی در شهرهای ساحلی گلستان شکل بگیرد که در حال حاضر بنای گمرک در بندرگز پابرجاست اما از گمرک خانه گمیش‌تپه جز چند آجر و ملات چیز دیگری بر جای نمانده است .

با گذشت سده ها از آن دوران باشکوه، آنچه در حال حاضر برای گلستان باقی مانده، فقط نام و یادی از روزهای پررونق تجارت دریایی با همسایگان و حسرت استفاده نکردن از ظرفیت دریا برای تجارت و صادرت است.

گلستان سال‌ها است که به یک استان مستقل تبدیل شده اما هنوز بندر و اسکله دریایی استاندارد ندارد و بنادر گز و ترکمن هم که درگذشته از مصادیق شکوه تجاری دریای در دریای خزر محسوب می شدند بدلیل آبخور کم و لایروبی نشدن، اسکله‌ای برای پذیرش کشتی‌های بزرگ ندارند و فقط اسم بندر را یدک می‌کشند .

کارشناسان اقتصادی یکی از مزیت‌های نسبی توسعه و پیشرفت در هر منطقه و کشوری را وجود رودخانه و دریا برمی‌شمارند اما استان گلستان با وجود برخورداری از این نعمت طبیعی به‌دلیل نداشتن زیر ساخت لازم تقریبا هیچ استفاده اقتصادی از این موهبت طبیعی نمی‌کند.

با وجود موهبت همجواری با دریای خزر، بنادر ترکمن و گز ده‌ها سال است که از فهرست بنادر ایران خط خورده‌اند و دیگر  از تجارت در آنها خبری نیست و در بنادری که قدمتی تاریخی داشته و در تجارت ایران نقش مهمی ایفا می کردند دیگر صدای سوت هیچ کشتی به گوش نمی‌رسد.

گمیشان و بندرگز در قرن گذشته بارانداز کالاهای وارداتی قند و شکر، پارچه و چینی و پایانه صدور کالاهایی همچون ابریشم، پنبه و پوست بوده و بندرترکمن هم که در جنگ جهانی دوم ساخته شد به عنوان دروازه ورود به پل پیروزی، کالاها و مهمات متفقین را با راه آهن تا لب اسکله این بندر رسانده است.

بالا آمدن گل ولای در کرانه ها، فعالیت بنادر گیلان، ساخته شدن بندر امیرآباد و توجه‌نکردن به بنادر استان گلستان موجب شده فعالیت تجاری اسکله های این استان در رکود فرو برود.

این غفلت تاریخی در شرایطی است که بندر بودن هر شهری موهبتی است که باعث رونق و اشتغالزایی آن می‌شود اما در بنادر استان گلستان بیکاری دغدغه اصلی مردم است و متروک ماندن این بنادر و توسعه نیافتگی آن به مزیت‌های طبیعی هم آسیب واردکرده بطوری‌که صید غیرمجاز را افزایش داده و برخی گونه‌های ماهی را با خطر انقراض مواجه کرده است.

بنادر گلستان از کاربری تجاری خارج شدند

از همین رو مسوولان اعتقاد دارند بنادر گلستان از کاربری تجاری خارج شده و جنبه گردشگری یافته اند اما گردشگری در سواحل استان گلستان هم در حرف به عمل رسیده چرا که تقریبا از ۲ دهه پیش تاکنون در سواحل استان طرحهای گردشگری، کلنگ زنی‌های مختلف، ساخت هتل و طرح‌های دیگر بی سرانجام رها شده یا بی نتیجه مانده و تنها بازارچه های مملو از جنس های ارزان و بنجل خارجی رونقی به سواحل داده است .

مدیرکل دفتر فنی استانداری گلستان گفت: یکی از دلایل اصلی که در سال های اخیر از ظرفیت دریایی گلستان برای توسعه تجارت و گردشگری استفاده نمی شود، کاهش تراز آب خلیج گرگان و عقب نشینی آب است.

صادقعلی مقدم اظهار داشت: بعد از آن که به مرور زمان بندرگز و ترکمن قابلیت های تجاری خود را به دلیل عقب نشینی آب از دست داد، بهره برداری گردشگری از این مناطق مورد توجه قرار گرفت و سازه هایی نیز در اطراف این بنادر ایجاد شد.

وی افزود: به عنوان مثال، چند سال قبل حدود ۱۰۰ هکتار زمین در ساحل بندرگز برای اجرای طرح سرمایه گذاری به بخش خصوصی واگذار شد اما با چند سال ها اقدام موثری در این اراضی انجام نشد و در نهایت به تازگی، سرمایه گذار خلع ید زمین و زمین را تحویل داد.

مدیرکل دفتر فنی استانداری گلستان  اظهار داشت: عقب نشینی آب دریا، یکی از عوامل اصلی ابتر ماندن طرح های گردشگری در بنادر گز و ترکمن است و تنها راه آن در شرایط فعلی، اجرای کامل طرح لایروبی خلیچ گرگان است.

مقدم ادامه داد: از طرف دیگر باید امیدوار باشیم که طبیعت به بازیابی خود پرداخته و عقب رفتن سالیان اخیر تراز آب دریای خزر را جبران کند.

به گفته وی حدود ۵۰۰ هزار تا یک میلیون نفر از جمعیت منطقه تحت تاثیر مستقیم خلیج گرگان هستند و باید تلاش کنیم که با نجات خلیج، این ظرفیت در راستای تامین معیشت و حفظ محیط زیست حفظ شود.

مگر می‌شود خلیج گرگان را به حال خود رها کنیم؟

مدیرکل دفتر فنی استانداری گلستان تاکید کرد: طرح نجات خلیج گرگان باید چند سال قبل اجرا می شد اما به دلیل کوتاهی برخی از مدیران دستگاه ها، انجام آن به تاخیر افتاد.

 مقدم افزود: برخی با توجه به شرایط دشوار فعلی خلیج گرگان، خواستار توقف برنامه های علاج بخشی هستند اما مگر فردی که سالمند شده و نیاز به درمان و مراقبت دارد، به حال خود رها می شود که ما خلیج گرگان را با تاثیر بسیار زیاد بر اقتصاد و محیط زیست منطقه به حال خود رها کنیم؟

وی به اجرای طرح های دیگر اقتصادی در حاشیه دریای خزر مانند بندر خواجه نفس اشاره کرد و گفت: به اعتقاد برخی کارشناسان، جانمایی این بندر از ابتدا اشتباه بود و در سال های اخیر هم عقب رفتن سطح آب دریا موجب شده، سازه های ایجاد شده بلااستفاده باشد.

مدیرکل دفتر فنی استانداری گلستان بیان کرد: اگر بتوانیم خلیج گرگان را با اجرای کامل و دقیق لایروبی به وضع با ثبات برسیم با تغییر در سازه‌های موجود می توان به توسعه و گسترش طرح های مرتبط با گردشگری امیدوار بود.

بر اساس چشم اندازهای ترسیم شده قرار بود تا بندر خواجه‌نفس به شاهراه ارتباطی ایران با کشورهای حوزه CIS  شامل روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان، ارمنستان، بلاروس،‌ مولداوی و جمهوری "آذربایجان" تبدیل شود.

استادیار اقتصاد دانشگاه گلستان در این پیوند گفت: تجارت دریایی می تواند اشتغال خطوط ساحلی که اغلب مناطق کمتر برخورداری در استان هستند بهبود داده و از این طریق باعث کاهش فقر و افزایش رفاه در این مناطق گردد، این رویه می تواند اثرات مثبتی بر بسیاری دیگر از متغیرهای اقتصادی اجتماعی و حتی فرهنگی مناطق ساحلی داشته و سبب ارتقای آن شود.

حسن دلیری افزود :‌ شکل گیری بندرخواجه نفس و توسعه دیگر بندرهای منطقه برای تحول در اقتصاد استان نقش بسزایی بر عهده دارند و علاوه بر رونق اقتصاد ساحل نشینان  اهالی سایر نقاط استان نیز از مواهب آن  بهرمند خواهند شد.

سرپرست بنادر و دریانوردی گلستان هم به ایرنا گفت: دلیل اصلی کاهش استفاده تجاری از دریای خزر، کاهش سطح آب دریا و خلیج گرگان است.

نورالله عباسی اظهار داشت: در حال حاضر تنها استفاده ممکن از خلیج گرگان و دریای خزر در محدوده گلستان، بهره برداری گردشگری است که در راستای آن ۲ اسکه مسافر در بنادر گز و ترکمن با ۵۳ قایق مجاز، اقدام به جابه‌جایی مسافران و گردشگران در این مناطق می کنند.

سواحل گلستان قابلیت اجرای طرح‌های گردشگری ساحلی را ندارد

وی بیان کرد: بنادر و دریانوردی گلستان از حضور سرمایه گذاران برای اجرای طرح های مرتبط با گردشگری استقبال می‌کند اما به دلیل افت تراز آب در حال حاضر این سواحل استان قابلیت اجرای طرح های گردشگری ساحلی ندارد.

عباسی به تاثیر اجرای طرح لایروبی بر توسعه گردشگری مناطق ساحلی گلستان اشاره کرد و گفت: با تکمیل طرح لایروبی و افزایش کیفیت آب خلیج گرگان امکان اجرای طرح هایی مانند اتوبوس دریایی و نظایر آن وجود دارد که انجام آن می تواند به رونق گردشگری شهرهای ساحلی کمک کند.

 به گفته وی برای پهلوگیری کشتی های بزرگ تجاری به حداقل آب با عمق پنج متر نیاز است که در خلیج گرگان این امکان وجود ندارد و عمق متوسط آب خلیج گرگان در بهترین شرایط ۲.۲ متراست.

تبادل نظر مسوولان و کارشناسان این نکته را محرز می کند که دلیل اصلی استفاده نکردن از ظرفیت سواحل گلستان برای توسعه تجارت و گردشگری، سطح پایین آب در شرایط فعلی و فراهم نکردن زیرساخت ها در سال‌های گذشته است.

اجرای طرح لایروبی خلیج گرگان که با حمایت و همت دولت سیزدهم آغاز شده و در حال انجام است می تواند بخشی از کمبودهای زیرساختی را برطرف نموده و با به جریان افتادن آب در پهنه خلیج گرگان، امکان استفاده گردشگری در سواحل گلستان را فراهم آورد.