جهانی شدن از نشانه‌های بلوغ تمدن مادی انسان معاصر است

به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا از موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی هفتمین نشست از سلسله گفت‌وگوهای انتقادی در باب علوم انسانی «ارغنون خرد» با عنوان آینده جهانی شدن با حضور حجت‌الاسلام رضا غلامی رئیس موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی و حسین سلیمی استاد دانشگاه علامه طباطبایی در محل این موسسه برگزار شد.

به گفته حجت‌الاسلام غلامی، مولفه اصلی پدیده جهانی شدن، فرهنگ به معنای اعم آن است که فرهنگ خود جهانی شدن را به وجود آورده و سوار آن است. فرهنگ غالب امروز فرهنگ غربی است که جذابیت های ذاتی و برنامه ریزی هایی برای تحمیل خودش با دنیا داشته است. همچنین جهانی شدن یک امر طبیعی و فرآیندی و یکی از نشانه های بلوغ تمدنی انسان معاصر است. هر چند اختلافاتی در حوزه معرفت شناسی داریم، نمی شود جهانی شدن را بلوغ تمدن مادی ندانست.

سلیمی نیز در این نشست در تعریف جهانی شدن گفت: نگاهی در دوران جدید به وجود آمد که می گفت می شود مهندسی اجتماعی کرد. گویی جامعه یک ماشین است که می توان آن را ساخت و طراحی کرد. اما جامعه بشری و انسان را نمی توان سازماندهی کرد. هر جا بشر خواسته پدیده های اجتماعی را مهندسی کند، فاجعه به بار آورده است؛ بنابراین ماهیت پدیده های اجتماعی پروژه نیست.

این استاد دانشگاه عنوان کرد: اجماعی بین نظریه پردازان جهانی شدن به وجود آمده است. اما اگر جهانی شدن را فشردگی فضای روابط اجتماعی بدانیم و اگر روابط اجتماعی از قبل وابسته به جغرافیا نبود، امروز عده ای برای اجتماع درست کردن نیاز به جغرافیا نداشتند. پس اگر فشردگی روابط اجتماعی را جوهر جهانی شدن بدانیم، نمی توان نگاه پروژه ای به آن داشت.

یکی از مراحل تکامل عقلایی تاریخ بشر، جهانی شدن است و بشر به این تکامل تاریخی رسیده است؛ اگر اکثر کتاب های جهانی شدن را بررسی کنید، می بینید جهانی شدن با آمریکایی شدن و کوکاکولایی شدن فرهنگ اجتماعی تفاوت دارد. جهانی شدن از جا کنده شدن پدیده های اجتماعی است که می‌تواند موجب احیای پدیده های بومی شود.

وی در ادامه این سوال را مطرح کرد که آیا جذابیت غربی موتور محرکه جهانی شدن است و به آن اینگونه پاسخ داد: باید دید آیا می توان پدیده ها را به شرقی و غربی تقسیم کرد؟ به طور مثال فوتبال آیا پدیده غربی است؟ مهم است در فرآیند جهانی شدن چه چیزی ارائه می شود. برای نمونه تعزیه در جامعه ایرانی داشت می مرد اما در فرآیند جهانی شدن به سراغ تعزیه آمدند و سنتی ترین تعزیه پردازان ایرانی را برای معرفی به جهان بردند.

سلیمی گفت: فضای جهانی یک سوپرمارکت درست کرده و باید دید چه کسی در آن کالای بهتری ارائه می کند! درست است یک عده در حال نقشه کشیدن هستند اما در نهایت مخاطب انتخاب می کند.  

وی ادامه داد: کتابی با نام عصر جهانی هست که درباره واژه جهانی شدن تاکید می کند شهری شدن و مدرنیزاسیون به معنای مدرن شدن است. باید بین جهانی شدن و جهانی سازی تفاوت ایجاد کنیم. در جهانی شدن تلاش برای جهانی سازی هست اما همه آن نیست. گسترش اسلام یکی از شاخص های جهانی شدن است اما چرا آیین های دیگر نیست؟ چون استعداد جهانی شدن ندارد.

پدیده هایی در عرصه جهانی جذاب می شوند که استعداد جذابیت داشته باشند و انسان مدرن آن را بپذیرد. به همین دلیل وقتی امر بومی جهانی به وجود می آید، گفته می شود اگر پدیده ها نتوانند به لباس محلی دربیایند موفق نمی شوند. به طور مثال تویوتا می گوید ما تابع مصرف کنندگان هستیم پس می بینیم عرب ها چگونه ماشینی دوست دارند و بعد آن طور می سازیم به همین دلیل بزرگترین سازنده ماشین است.

جهانی‌شدن شرایط تغییر بنیادین را فراهم کرده است

سلیمی افزود: جهانی شدن شرایط تغییر بنیادین و برون رفت از مدرنیته را آماده کرده است. امروز ما بحران بین منافع ملی و منافع جهان سرمایه داری را داریم و دولت‌ملت ها با این تضادها رو به رو هستند. جهانی شدن به همین دلیل ما را به سوی فراسوی جهان می برد.

وی ادامه داد:‌ در برخی تولیدات جهانی شدن نمی توان شرقی و غربی کرد. آمریکایی ها به دلیل فقدان تمدن هویتشان را با سبک زندگی آمریکایی تعریف می کنند. شرکت‌ های آمریکایی به این دلیل سعی می کنند این سبک زندگی را ترویج دهند اما بخشی از غرب هم با این وضعیت مشکل دارد. فضای جهانی ابزاری به ما می دهد که بدون آنها نمی توانیم فرهنگ خود را ارائه کنیم. از سوی دیگر ما می توانیم قرائت بومی از فضای جهانی داشته باشیم.

اگر موجودیت فرهنگی مانند دین وارد فضای جهانی شدن شود با مخاطرات و ابزار جدید مواجه می شود و امکان ارتقا پیدا می کند؛ در نهایت اما عقلانیت در تشیع ارتقا یافته و امکان عرضه جهانی می یابد.

این استاد دانشگاه با اشاره به انتقادات نسبت به جهانی شدن توضیح داد: البته انتقادات زیادی نسبت به جهانی شدن وجود دارد؛ اما صرف قرار گرفتن در فرآیند جهانی شدن به معنای عقب ماندن نیست البته گاهی کشورها دچار مشکلاتی می شوند اما همیشه این طور نیست.

حجت الاسلام رضا غلامی رئیس موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی نیز در این نشست جهانی شدن را هم‌گرایی کشورها و مردم جهان دانست و گفت: جهانی شدن مولود رشد چشم گیر و برق آسای علم و فناوری در دنیاست. البته شاید بشر بیرون از اتمسفر مدرنیسم می توانست به نوعی از هم گرایی جهانی دست یابد.

وی با اشاره به اینکه نظام سرمایه داری به دلیل نیازش به جهانی شدن تلاش کرده از این فرآیند و واقعیت طبیعی حداکثر نفع را ببرد اما به نتیجه مطلوب خود نرسیده است. فرهنگ وقتی غالب شد، جذاب هم می شود. مولفه اصلی پدیده جهانی شدن فرهنگ به معنای اعم آن است. فرهنگ خودش جهانی شدن را به وجود آورده و سوار آن است. فرهنگ غالب امروز فرهنگ غربی است که جذابیت های ذاتی و برنامه ریزی هایی برای تحمیل خودش با دنیا داشته است. غربی ها صرفا عرضه کننده فرهنگ شان در فضای آزاد نبودند بلکه برنامه ریزی گسترده ای برای تحمیل فرهنگشان به دیگران داشته اند که به اهداف نظام سرمایه داری برمی‌گردد.  

غلامی افزود: این برنامه ریزی را خود غربی ها تایید می کنند و غربی ها این برنامه ریزی را از طریق رسانه، هنر، صنایع فرهنگی و هنری، اقتصاد، صنعت، فناوری و غیره انجام دادند. امروز وقتی ماشین ظرفشویی می خرید فرهنگش را با خودش می آورید.

وی گفت: در دهه های اخیر این ها سهم قابل توجهی در تحمیل نرم خودشان داشتند. وجهی از تحمیل نرم این است که شما را در شرایطی قرار می دهند که برای حفظ حیات و کرامتتان از آن پدیده استفاده کنید و از سوی دیگر آزادی تامل را از شما می گیرند تا شما با سطحی از ناهوشیاری آن پدیده را بپذیرید.

جهانی شدن فرصت ها و تهدیدهایی مانند حذف شدن فرهنگ ملی و دینی در فرهنگ مسلط، کاهش آزادی اعم از سیاسی، اقتصادی و اجتماعی وغیره را دارد؛ اما میزان استفاده از فرصت های آن نیز کم نیست و این در گرو ظرفیت استفاده از این فرصت هاست. بنابراین یک کشوری که ضعیف است بیش از این که از فرصت هایش استفاده کند از تهدیدهایش بهره می گیرد. مثلا سازمان تجارت جهانی فرصت هایی را در اختیار کشورهای در حال توسعه قرار می دهد اما مانند رینگ بوکس می ماند که دو فرد با دو وزن متفاوت در آن می جنگند و ما آنجا نقش تماشاچی داریم تا بازیگر.

این استاد دانشگاه عنوان کرد: در کشور ما وقتی از جهانی شدن حرف زده می شود نگاه جانبدارانه ترویج می شود. عمده کتاب های جانبدارانه ترجمه شده است و نقد جهانی شدن اگرچه در جهان وسیع است، چندان انعکاس نیافته است.

غلامی گفت: جهانی شدن با تاریخی شدن و موزه ای شدن فرهنگ ها مشکلی ندارد و اساسا ممکن است یونسکو تسهیلاتی هم بدهد. اما اگر فرهنگی در برابر جهانی شدن یا مدرنیزاسیون مانع ایجاد کرد با آن برخورد می کنند فرهنگ شیعی در جهان معترض است و بنابراین با آن برخورد پروژه ای شده و این برخورد ادامه دارد. پس اگر فرهنگ شیعه موزه ای شود از آن حمایت هم می کنند.

وی درباره فضای مجازی هم گفت: در گذشته امکان ارتباط گسترده با دیگران نبود اما امروز هر کسی می تواند از این فضا استفاده کند چون فضای مجازی انحصار رسانه های جدید را شکسته است اما میزان آزادی در آن سقف دارد. مثلا در اینستاگرام اگر خلاف قوانین آن رفتار کنید، محدود می شوید. ما در خصوص فضای مجازی به چه کسی می تواینم اعتراض کنیم؟ خود اروپایی ها هم ناراضی هستند و به آنها فشار آوردند که یک سازمانی ایجاد شود که در یک روند دموکراتیک فضای مجازی ادامه یابد.

غلامی در پایان عنوان کرد: مدرنیزاسیون هنوز نتوانسته به تکامل برسد. البته فوکویاما معتقد است غرب قله است اما اذعان کرده پیش بینی اش برای رسیدن به قله درست نیست؛ بنابراین من این دلزدگی را جدی می دانم و معتقدم اگر فضای جهانی باز شود، ما فرصت های دیگر را می بینیم.