«کنترپوان» و جستجو برای کشف واقعیت/ راز و رمزهای یک شخصیت چند وجهی

به گزارش ایرنا از ارتباطات و اطلاع رسانی مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی، جلسه نمایش و گفتگو درباه مستند کنترپوان ساخته محمد فرزین‌نیا، بعد از ظهر سه‌شنبه ۸ شهریورماه با حضور روبرت صافاریان منتقد و نویسنده در مرکز گسترش برگزار شد.

فرزین نیا در آغاز جلسه گفت: من در حال پژوهش روی موضوعی بودم، که ارتباطی به رکن الدین مختاری نداشت. در میان روزنامه‌ها، تیتر روزنامه اطلاعات سال ۱۳۶۳ توجهم را جلب کرد. در خبر روزنامه نوشته شده بود که برنامه ای در تالار وحدت برگزار می شده که روز سوم به مشکل برخورده. نام هنرمندان را که نگاه کردم، همه اساتید موسیقی ردیفی بودند که معمولا برای پخش قطعات آنها مشکلی نبوده، اما دقت که کردم دیدم روز سوم برنامه درباره آثار رکن الدین مختاری بوده، این حساسیت برای من نقطه ورود به موضوع شد و شروع به تحقیق کردم. مثل بسیاری از شما، من هم شنیده بودم که او رئیس شهربانی و آدمی خشن بوده است. اهالی موسیقی هم او را به عنوان یک آهنگساز می‌شناختند و شناختشان درباره زندگی او کامل و کافی نبود.

این کارگردان ادامه داد: این طرح را یک بار در مرکز و یک بار در پیچینگ مطرح کردم، که در پیچینگ پذیرفته شد.سال ۹۸ فیلم تمام شد اما با کرونا مصادف شد و بلاخره از این هفته به اکران آنلاین رسید.

روبرت صافاریان به شروع خوب فیلم اشاره کرد و گفت: فیلم شروعی جذاب دارد و ما را تشویق به تماشا می‌کند. این شروع، به نوعی نمادین شخصیت دو وجهی رکن الدین را نشان می‌دهد اما در ادامه به همه وجوه شخصیت او پرداخته نمی‌شود.

فرزین‌نیا گفت: من برای این فیلم دو فیلمنامه نوشتم، اولین فیلمنامه را وقتی نوشتم که فیلمنامه کامل نشده بود. آن نسخه، تحلیلگرانه تر و با مواضع روانشناسانه‌تر بود. آن مصاحبه بر اساس مصاحبه نوشته شده بود. وقتی پژوهش تمام شد احساس کردم نسبت به این شخصیت هم کمبود آگاهی و شناخت وجود دارد، هم افسانه پردازی‌هایی دیده می‌شود. در ما ایرانی‌ها زیاد هم هست، سیاه و سفید دیدن شخصیت‌ها و ستایش یا نکوهش اغراق‌آمیز. من فکر کردم آنقدر این کم بودن شناخت، اندک بود که فکر کردم اگر بتوانم به او نزدیک شده و وجوهی از شخصیت او را ارائه بدهم، دست کم در این فضای پرسوتفاهم و اطلاعات ناقص، کاری اساسی در فیلم انجام داده‌ام. به نظرم اگر شما اطلاعات درست و اساسی را به مخاطب بدهید، او قضاوت درستی درباره آن شخصیت و جهان اطرافش خواهد داشت.

صافاریان درباره منابع و تحلیل‌های موجود درباره مختاری پرسید، فرزین‌نیا گفت: تعداد کتاب ها و مقالاتی که درباره مختاری خواندم، کم نبود. اما من با تحلیلی جدی آن طور که مد نظر شماست و شخصیت چند وجهی او را نشان بدهد، مواجه نشدم. یکی دو تحلیل درباره موسیقی و نوازندگی و آهنگسازی او را در فیلم آورده‌ام. اغلب آنچه درباره او وجود دارد، شایعات است. من سعی کردم، به این شخصیت چند وجهی نزدیک شوم. هیچ کتابی درباره او نوشته نشده است. در سریال هزاردستان (علی حاتمی)، رئیس شهربانی که نقش او را جعفر والی بازی می‌کند منتظر خان مظفر است و تا او بیاید، ویولون می نوازد که اشاره‌ای غیرمستقیم به مختاری است. در سریالی از حسن هدایت که من ندیده‌ام هم گویا به شکلی مختصر درباره مختاری صحبت شده است. مختاری در مقطعی حساس فعالیت کرده، در کتاب‌هایی به او پرداخته شده. بیش از ۱۴۰ کتاب فصلی یا بخشی را به او اختصاص داده‌اند که البته در حد گزارش بوده‌اند.

این کارگردان ادامه داد: من واهمه داشتم که تحلیلی ارائه بدهم که ذهن مخاطب را درگیر چیزی غیرواقعی کند. سعی کردم تحلیل خودم را درباره او داشته باشم. اولین مواجهه من با مختاری مثل همه بود، هر چقدر پیش رفتم، نظرم تغییر کرد. متوجه شدم که فضای اجتماعی و پیرامونی روی او و زندگی اش اثر گذاشته است. مختاری شخصیتی چند وجهی است، از سویی درستکار است و مثل پدرش در کار، وظیفه‌شناس و سلامت است. هر دو روحیه نظامی‌گری دارند. او از سمت‌های پایین شروع می‌کند و در دوره‌ای که رضاخان بدگمانی فراوانی به اطرافیانش دارد، به ریاست شهربانی می‌رسد و خوش رقصی می‌کند. آنچه من و فیلم می‌گوییم توجیه رفتار او نیست، می‌خواهم به تصویر درستی از او و زمان زیستش برسیم. وقتی با تماشاگران صحبت می‌کنم متوجه می‌شوم که مخاطبان فیلم را درک کرده‌اند و نکات مختلفی درباره آن به من می‌گویند.

او درباره طولانی شدن بعضی فصل‌های فیلم گفت: در بخش آرشیوی که به صحبت‌های هیتلر پرداخته‌ایم به نظرم فیلم می‌توانست کوتاهتر باشد. گریزهایی هم به زندگی خانوادگی مختاری زده‌ایم که می‌شد کوتاهتر باشد. شاید اگر فیلم را دوباره تدوین می کردم این بخش‌ها را کوتاه می کردم. من احساس می‌کردم یک مستند ۷۴ دقیقه‌ای که درباره یک شخصیت توضیح می‌دهد و اطلاعات زیادی از او وجود ندارد، نریشن زیادی دارد و باید فضای تنفس برای مخاطب در آن باقی گذاشت.

روبرت صافاریان به بخش دادگاه اشاره کرد، که از بخش‌های جذاب فیلم است، فرزین‌نیا در این باره گفت: درباره این بخش، اطلاعات و کتاب‌های زیادی وجود دارد، علی اکبر موسوی‌زاده رئیس دادگاه، دو جلد کتاب دارد که به این دادگاه هم در آن پرداخته شده. جلال عبده دادستان هم کتاب چهل سال در صحنه را در این باره دارد که بخش مهمی از جلد دوم به این موضوع اشاره دارد. بعضی از گزارش‌های منشی دادگاه را هم پیدا کردیم. مسئله این است که گزارش‌ها و توضیح‌ها جاهایی تناقض داشت. من همه این اطلاعات را در ده دقیقه و به شکل موجز آوردیم.

فرزین‌نیا در بخشی از سخنانش با انتقاد از بازسازی زندان قصر (یکی از لوکیشن‌های فیلم) گفت: این بازسازی طوری اتفاق افتاده که گویی زندان قصر، هتل است. همه چیز رنگ‌ و نور دارد. در حالی که این زندان، تاریک و مخوف بوده. آنچه درباره مختاری وجود دارد این است که اغلب در زندان انفرادی بوده، نمی‌دانم چقدر این تنهایی خودخواسته بوده یا شرایط، تنهایی را به او تحمیل کرده است. فیلم با زندان شروع می‌شود، با زندان تمام می‌شود و بین فیلم هم به زندان اشاره می‌شود. این دوره در زندگی او، دوره مهمی است. دورانی است که بین آن همه آشوب، به خلوت می‌رسد و شاید فرصت داشته به کارهایش فکر کند.

محمد فرزین‌نیا در بخش دیگری از این جلسه گفت: مختاری اصرار فراوانی به پنهان ماندن زوایای زندگی‌اش داشته. از او تصویر یا مصاحبه‌ای نیست. فرزندی نداشته، اما از همسرش هم اطلاعات زیادی در دسترس نیست. یک جمله از صدای او ضبط شده که همراه نورعلی برومند است، برومند دف و مختاری ویولن می‌نوازد. مختاری به او می‌گوید: ریتم را کند یا تندتر کند. این جمله را استاد طهماسبی دارند، اما من نتوانستم ایشان را پیدا کنم. همسر او، از ازدواج قبلی‌اش پسری داشته، اما از محترم السلطنه (همسر مختاری) تصویری نیست. این فقدان‌ها، به فیلم لطمه زده، اگر اطلاعاتی پیدا می کردم حتما در فیلم وجود داشت.

کنترپوان محصول مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی در سایت هاشور برای علاقه‌مندان اکران آنلاین شده است.