آیین‌های عاشورایی استان مرکزی نمادی از ارادت مردم این خطه به سرور و سالار شهیدان

به گزارش ایرنا، استان مرکزی با 29 هزار هکتار مساحت و 12 شهرستان در قلب کشور قرار دارد و با توجه به خرده فرهنگ هایی که در آن نهفته است در ایام عزاداری حسینی تابلویی از جلوه های سوگ و ارادت به امام حسین (ع) و یاران وفادارش را به نمایش می گذارد.

عزاداری برای امام حسین(ع) و زنده نگه داشتن پیام واقعه عاشورا برای شیعیان جنبه هویتی دارد و مردم مناطق مختلف استان مرکزی در آینه فرهنگ بومی ایام سوگواری سومین امام شیعیان را با خلوص نیست برگزار می کنند.

محرم و عاشورا در فرهنگ مذهبی شیعه‌ همواره جایگاه خاص و برجسته‌ای دارد و زمینه ساز مجموعه‌ای از سنت‌ها و مناسکی است که در طول تاریخ به عنوان میراثی معنوی نسل به نسل و سینه به سینه منتقل شده است.

شیوه برگزاری آیین ها در هر منطقه با داشتن تاریخچه کهن ارزشمند است و در استان مرکزی با قدمتی تاریخی، آیین های عاشورایی منحصر به فردی شامل تعزیه سیاراراک، تعزیه روستای وفس، علم گردانی روستای هزاوه، نخل گردانی خمین و پیر مراد آباد به این جریان عظیم دینی و مذهبی رنگ و لعاب خاصی داده است.

مردم استان مرکزی با کم شدن شعله‌های کرونا نسبت به 2 سال گذشته خود را برای برگزاری آیین های ویژه محرم البته با رعایت جدی دستورالعمل‌های بهداشتی آماده می‌کنند و اولویت برای عزاداران امام حسین(ع)، سلامت مردم است.

آیین‌های عاشورایی که ریشه در باور عمیق مردم به مسائل دینی و مذهبی و عشق و علاقه مردم به خاندان عصمت و طهارت( ع ) و امام سوم شیعیان جهان دارند، در هر نقطه‌ای از استان به شیوه خاصی برگزار می‌شود.

به گفته مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی تاکنون ۱۲ میراث معنوی استان مرکزی مرتبط با ماه محرم، تحت عنوان آیین‌های عاشورایی، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

مصطفی مرزبان این آثار را شامل تعزیه سیار اراک، تعزیه وفس، گرکان و تفرش، نخل گردانی شهرهای خمین، تفرش و نراق، مراسم علم گردانی روستاهای هزاوه اراک و عزالدین تفرش، آئین علم بران تفرش و نخل بران منطقه طرخوران تفرش و  مراسم جغجغه زنی روستای انجدان عنوان کرد.

تعزیه سیار اراک
سابقه تعزیه سیار اراک به زمان تاسیس این شهر یعنی بیش از ۲۰۰ سال قبل بازمی‌گردد که در طول ۱۱ روز اول ماه محرم در بازار سرپوشیده اجرا می‌شود.

در این آیین دو گروه تعزیه خوان از دو محله اصلی شهر وارد بازار می‌شدند و برای آنکه صدای گروه اول مزاحم گروه بعدی نشود فاصله بین دو گروه را چندین پرچم و چلچراغ قرار می‌دادند.

تعزیه سیار  اراک تا سال ۱۳۴۲ به طور جدی برگزار می‌شد، اما بعد از آن سال به دلیل جلوگیری از عزاداری‌های محرم و شرایط سیاسی حاکم بر کشور، اجرای آن متوقف شد و پس از پیروزی انقلاب در سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۱ دوباره از سرگرفته شد، اما دوباره متوقف شد و در سالهای اخیر نیز تلاشهایی برای اجرای آن صورت گرفته است.

در اجرای تعزیه سیار، اول نقاره زنان و شترها وارد بازار می‌شوند، بعد از آنان گروه سینه زنان و بعد از آن شبیه خوانان وارد می شدند و طول بازار را طی می‌کنند.

بازار اراک به دلیل برخورداری از سقف‌های قوس دار قابلیت انعکاس صدا را دارد و مکان مناسبی برای اجرای تعزیه است و گفته می شود در گذشته این شهر دارای حسینیه و یا تکیه بزرگ نبوده و بازارحکمِ این مکان را برای مردم و عزاداران ایفا می کرده است.

علم گردانی روستای هزاوه
علم گردانی از آیین‌های سنتی و ویژه ماه محرم در استان مرکزی است که از ۳۰۰ سال پیش از روز اول تا دهم محرم در روستای هزاوه اراک برگزار می‌شود.

در این مراسم علم به تک تک خانه‌ها رفته و در آن مردم نذورات خود را به علمدار برای کمک به هیات داده و دستمالی به علم می‌بندند و کسانی که مشکل یا حاجتی دارند، دستمالی از آن باز می‌کنند.

آیین مذهبی علم گردانی در روز عاشورا با بردن علم به تپه‌ای موسوم به «مبارک » و عزاداری و سینه ‌زنی ادامه می‌یابد و علم در میان سوگ و ماتم، دوباره به امامزاده احمد(ع) هزاوه برگردانده می‌شود.

آیین مذهبی علم‌ گردانی توسط هیات سادات روستای هزاوه اجرا می‌شود و شروع این رسم بیرون آوردن علم از محل نگهداری آن در امامزاده احمد(ع) هزاوه در شب اول ماه محرم است.

عزاداران هیات سادات هزاوه همگی با لباس‌های مشکی و شال‌های سبز در این آیین شرکت می‌کنند و علم عاشورا را به عنوان نماد رشادت علمدار کربلا در روز اول محرم آذین کرده و در میان سینه ‌زنان عزادار در بین محله‌های روستا به حرکت در می‌آورند.

همچنین، این علم در روزهای اول و دوم محرم در محله طره زار، پنجم و ششم محرم در محله سر آسیاب ، هفتم محرم در محله‌های پایین و میان روستا و نهم محرم در محله‌های دیگر روستا به حرکت درمی‌آید و هنگام علم گردانی هزاوه توسط هیات سادات، مردم محله‌های مختلف گوسفند و گاو قربانی کرده و به عزاداران این هیات نذری می‌دهند.

تعزیه روستای وفس
تعزیه‌ خوانی در روستای وفس یکی از رسوم نمایشی، آیینی و مذهبی استان مرکزی است که جاذبه‌ای برای گردشگران مذهبی دارد.

تعزیه روستای وفس با برخورداری از زوایای فرهنگی و مذهبی متعدد و منحصر به فرد به شماره ۱۲۵ در فهرست آثار معنوی کشور قرار گرفته و این آیین مذهبی با پرده‌های نمایشی متعدد و ویژگی‌های نمادین، رنگ و پوشش خاص، علاوه بر داستان مصایب امام حسین(ع) در دشت کربلا، زندگی سایر معصومان را نیز روایت می‌کند و در اجرای آن از اشعاری با زبان محلی روستای وفس (زبان تاتی) استفاده می‌شود.

تعزیه‌خوانی در وفس از سابقه‌ای دیرینه برخوردار است و قدیمی‌ترین نسخه‌های تعزیه که در حال حاضر در اختیار است به حدود ۲۳۰ سال قبل باز می گردد.

بازیگران نقش‌های هنر آیینی تعزیه وفس در طول سال به حرفه دیگری هم اشتغال دارند اما در ایام محرم نقش‌های اولیا و اشقیا را اجرا می‌کنند.

نسخه های تعزیه وفس مربوط به « آقا خان بیگ» بوده که در خانواده‌ او نسل به نسل گشته تا به امروز رسیده و در ایام محرم و صفر در این منطقه اجرا می شود.

دو گروه تعزیه به نام دو محله‌ی وفس «مانداران» و « خیورگ» از گذشته‌های دور تاکنون در وفس فعالیت داشته اند که علاوه بر تعزیه، آیین های عزاداری، زنجیرزنی، سینه زنی و شیون در عزای امام حسین(ع) و یارانش را در میدانگاه دو محله مذکور اجرا می کنند.

نخل‌گردانی در خمین 
در خمین مراسم نخل‌گردانی از صبح روز عاشورا با بیرون آوردن نخل از جایگاه شروع و تا ظهر همان روز با گرداندن نخل در دو خیابان اصلی شهر و مکانی قدیمی که از طرف اهالی «چاله نخل» خوانده می‌شود، ادامه می‌یابد و مراسم نخل‌گردانی تابع قراردادهای محلی بوده و حداقل از دوره زندیه تا به حال استمرار داشته است.

صبح عاشورا نخل از امامزاده شاهزاده ابوطالب(ع) به سمت چاله نخل با حضور مردم عزادار و هیات های سینه زنی حرکت داده می شود و بعد از عزاداری دوباره به محل اولیه باز گردانده می شود.

در شام غریبان نیز مردم خمین شمع به دست به امامزاده ابوطالب(ع) می روند و تا صبح در کنار نخل به سینه زنی و عزاداری می پردازند.

عصر سومین روز از دهه محرم به نخل پارچه نو پوشانده می شود و روز چهارم از این دهه آن را طناب پیچ می کنند تا نخل استحکام بیشتری یابد.

شب هفتم دهه اول محرم طره که همان پارچه های سبز است به قسمت پایین نخل بسته می شود و شب هشتم نیز کتیبه های سوزنی که اسامی اهل بیت (ع) و یاران با وفای سیدالشهدا( ع ) داخل آن حک شده است بر روی نخل نصب می شود و شب تاسوعا چادر مخصوص نخل کشیده می شود و شب عاشورا همه تجهیزات آن کامل می شود.

علم برانی در تفرش
آیین کهن علم ‌بران در تفرش دارای سبقه تاریخی بوده و حداقل از دوره قاجار برگزار می‌شود.

مراسم علم‌ بران در محله فم شهر تفرش و در محلات کوچک آن انجام می‌شود در محله مذکور سه محله خلچان، ششناو و میان ‌ده صاحب تکیه هستند.

در روز اول محرم مردم محل با چند علم سیاه به در خانه‌های صاحب علم رفته و با انجام نوحه و چاوشی‌خوانی او را دعوت به بیرون آوردن علم می‌کنند.

بدین ترتیب تمامی علم‌های یک تکیه از صبح تا حدود ظهر با حضور مردم محله جمع شده و در جایگاه پیش‌بینی شده خود در تکیه جای داده می‌شود.

تعزیه خوانی در تفرش 

تفرش نیز یکی از کانون‌های تشیع در مرکز ایران از صدر اسلام تاکنون بوده است و در این شهر مراسم عزاداری با شکلی خاص برگزار می شود و با انجام مراسم و آیین‌هایی ویژه همراه است.

یکی از آیین‌های محرم در تفرش تعزیه است که ریشه در تاریخ کهن این خطه دارد و در این شهر و روستاهای پیرامون آن تکایایی ساخته شده که هر ساله و با فرا رسیدن ماه محرم در آنها تعزیه با استقبال و اشتیاق خاص از طرف عموم برگزار می‌شود.

در تمامی تکیه‌های محله فم از روز اول محرم تعزیه‌های مرسوم دهه برگزار شده و هر محله( ششناو، خلچان و زاغرم) جداگانه به اجرای این مراسم آیینی می‌پردازند.

مردم شهر و مسافرینی که از شهرهای اطراف می‌آیند مخاطبان تعزیه بوده و میهمان تکایا هستند.

تعزیه در روستای گرکان

روستای گرکان یکی از روستاهای تابعه شهرستان آشتیان است که بیش از ۱۰۰ سال است که همچنان پا برجاست و در تکیه قدیمی این روستا هرساله همچون دهه اول ماه محرم، وفات حضرت محمد (ص)، شهادت امام جعفر صادق (ع)، شهادت حضرت فاطمه ( س ) برگزار می‌شود.

مراسمی که به مناسبت شهادت امام حسین ( ع ) و یارانش در ایام عزاداری این عزیزان برگزار می شود از شور و حال خاصی برخوردار است و مردم بسیاری نیز از نقاط مختلف استان مرکزی و کشور به خصوص از تهران برای دیدن تعزیه به گرکان می آیند.

در گذشته تعزیه در تکیه ای در محل حسینیه برگزار می شد و در زمان قاجار این مکان ساخته شد و شیروانی این حسینیه در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی به دست « حاجی محمد علی فرزند حاجی زین العابدین شکوری » به اتمام رسیده است .

قبل از آن حسینیه مسقف نبوده است، در وسط حسینیه سکویی بزرگ وجود دارد که سن مخصوص تعزیه خوانی است، مقابل آن مکانی قرار دارد که رختکن تعزیه خوان ها است و وسایل تعزیه نیز در آنجا نگهداری می شود.

در هر روز و مناسبت خاص نسخه های مربوط به همان مناسبت ازجمله حجه الوداع، مسلم، طفلان مسلم، حر، حضرت علی اکبر و شهادت امام حسین ( ع ) خوانده می شود.

جغجغه زنی انجدان

انجدان یکی از روستاهای تاریخی استان مرکزی در ۲۸ کیلومتری جنوب شرق شهر اراک واقع است که در این روستا در روزهای دهم و یازدهم محرم مراسمی بنام جغجغه زنی برگزار می‌شود.

جغجغه ابزاری چوبی و خراطی شده است که با به هم کوبیدن آنها آهنگ‌های موزون ایجاد می‌شود.

انجدان از دو محله بالا و پایین تشکیل شده و مردم این دو محله با جغجغه ‌زنی به عزاداری می‌پردازند به طوری که یک نفر آواها و نوحه‌های محلی سر داده و جغجغه زن ها با هماهنگی خاص جواب می‌دهند. این آیین ریشه در گذشته مردم انجدان داشته و حداقل از دوره قاجار برگزار می‌شود.

نخل گردانی نراق

در نراق نیز که از شهرهای قدیمی استان مرکزی و در حد فاصل دو شهرستان دلیجان و کاشان قرار دارد در روز عاشورا آیینی به نام نخل‌گردانی برگزار می‌شود.

این مراسم از صبح روز عاشورا با بیرون آوردن دو نخل قدیمی از جایگاه خود شروع و با چرخاندن آن در خیابان امام خمینی(ره) و کوچه‌های بافت قدیم شهر همراه است و زنان به مانند مردان بدنبال نخل به راه افتاده و در پی آن مویه می‌کنند.

نخل گردانی شهر نراق یکی از مراسم سنتی این شهر است که هرساله در چهار آیین شامل روز عاشورا، ۲۸ صفر، ۲۱ رمضان و سالروز شهادت حضرت زهرا (س) انجام می شود.

این شهر دارای دو نخل بزرگ و کوچک است و در روز مراسم، جوانان با حضور در کنار نخل های شهر با پوشش پارچه های مختلف لباس عزا را برتن نخل ها می پوشانند و با ذکر یا علی و یا زهرا، نخل را از محل و جایگاه خود حرکت داده و آن را در میدان اصلی شهر می آورند.

نخل به مثابه تابوت عزا در بین مردم است و شکل آن به مانند تابوتی تو خالی است که دارای چندین پایه در اطراف و جلو می باشد که در نراق هر پایه از دوران قدیم به نام طایفه ای بوده و نسل به نسل به فرزندان آنان رسیده است و به این دلیل هر پایه به نام خانواده یا خاندانی در نراق نام گرفته است.

نخل دارای یک راهنما یا مسئول است که در روی آن قرار گرفته و در بالای آن به ذکر مصیبت و نوحه خوانی می پردازد و هنگامی که مراسم عزاداری شروع می شود بعد از آخرین هیات، مردم و کسانی که نخل را همراهی می کنند پشت سر هیات عزاداری نخل را بر روی دوش می گیرند و آن را پس از گذراندن مسیری تا جلوی در مسجد جامع می برند و بعد از یک برنامه یک ساعته عزاداری و سخنرانی دوباره آن را به محل اولیه آن باز می گردانند.

نخل گرادنی تفرش

یکی از رسوم کهن در شهر تفرش، مراسم نخل‌گردانی است که در روز عاشورا و با حضور مردم محله فم و ترخوران برگزار شده و تابع قراردادهای خاص و از پیش تعیین شده است و آیین نخل‌گردانی از دوره صفویه تا به حال در این شهر تداوم داشته است.

از آیین‌های مهم روز عاشورا در تفرش به حرکت در آمدن نخل‌ها در محله ها و خیابان‌ها و اقامه مراسم عزاداری است که در شب شام غریبان تعزیه بازار شام و مراسم عزاداری در حسینیه ها اجرا می‌شود.

علم گردانی عزالدین تفرش

علم گردانی از جمله سنت‌های دیرینه مردم تفرش است که از دیرباز در این دیار رسم بوده و هر ساله در روز اول محرم، تفرشی‌های مشتاق در سایر شهرها را به خود جذب می‌کند.

آیین علم گردانی از جمله آیین های سنتی و مذهبی مردم تفرش است که در اولین روز از ماه محرم در مناطق مختلف برگزار می شود.

« علم» از چوبی بلند و محکم به طول دو تا سه متر ساخته شده که پارچه‌ای سیاه به دور آن پیچیده شده و بر فراز و نوک آن قُبه ای گنبدی شکل و یا سرپنجه‌ای از جنس برنج نصب می شود که نقش پنج انگشت در بالای علم وجود دارد و بیانگر و نشانه انگشتان بریده حضرت ابوالفضل العباس (ع) است و از بالا تا پایین علم نیز با پارچه های رنگارنگ تزیین می‌شود.

در آخرین شب ماه ذیحجه، خانواده‌هایی که علم دارند مراسم عزاداری و قرائت دعا را در منزلشان برگزار می‌کنند و در روز اول با تجمع هیات‌ها و مردم، این علم‌ها به حسینیه ها منتقل می‌شود.

همراه با این علم گردانی افرادی زیادی حرکت می‌کنند و فردی علم را نگه داشته، فردی مداحی و مصیبت می‌خواند و بقیه افراد گروه نیز با همراهی و سینه زنی، یاد و نام شهدای صحرای کربلا را زنده می‌کنند.

قربانی کردن و توزیع نذورات و بدرقه عزاداران با اسفند دود، از دیگر برنامه‌هایی است که هنگام علم گردانی انجام می‌شود و هر کس هر نذری دارد در هنگام چرخاندن علم توزیع می‌کند.

در سایر روزهای ماه محرم و به خصوص عاشورا تعدادی از علم‌ها در خیابان ها همراه با دسته‌های عزاداری به حرکت در می‌آید.