آنچه به گفته برخی کارشناسان مرمت موجب نگرانی آنها شده، از دست رفتن شکل موزون گنبدی است که به تازگی چهره از پس داربست‌های ۱۱ ساله بیرون کشیده و قوس ناهمگونی را پدید آورده که تعجب‌برانگیز شده است. آنها می‌گویند، مرمتی در کار نبوده و اصالت گنبد از دست رفته و آنچه اتفاق افتاده ، نوسازی بوده است.
مسجد جامع عباسی اصفهان، در جانب جنوب میدان نقش جهان و به همراه مجموع آثار تاریخی این میدان در فهرست آثار میراث فرهنگی جهانی قرار دارد. ساخت این مسجد باشکوه صفوی و گنبدی که عظمتش زبانزد است، ۲۳ سال طول کشیده؛ در مقابل ۳۵ سال چهره گنبد در حصار داربست‌هایی بوده که به روایت استادان و پیشکسوتان مرمت اصفهان، در هر مرمت مشکل بر مشکلات آن افزوده شده و حالا نتیجه ۱۱ سال مرمت اخیر، از دست رفتن فرم گنبد بوده است. آنها نبود مشورتی برای مرمت آثار شاخص معماری و میراث فرهنگی اصفهان را از دلایل اصلی بروز این مشکل دانسته‌اند و از نبود یک ناظر عالیه متبحر و با تجربه برای اجرای طرح مرمت گنبد مسجد جامع عباسی انتقاد کرده‌اند.
پیشتر ایرنا در یک گزارش زیرعنوان «گنبد تاریخی مسجد امام، غصه دیگر میراث فرهنگی اصفهان»،۲۳ آذرماه سال ۱۳۹۹ و در گفت‌وگو با کارشناسان مرمت و البته مدیر پایگاه میراث جهانی میدان نقش جهان، نگرانی از بابت دفرمه شدن گنبد از ناحیه قوس را بررسی کرد. آنها در این گزارش هشدار داده بودند که اختلاف اندازه آوگون ۱۴ تَرک مرمت شده، یعنی جایی که گنبد قوس می‌گیرد با آوگون ۲ تَرک ۱۵ و ۱۶ که آن‌زمان تا نیمه تخریب و قرار بود جایگزین شود می‌تواند موجب دفرمه شدن گنبد از ناحیه قوس آن شود. در پاسخ اما فریبا خطابخش مدیر پایگاه میراث جهانی میدان نقش جهان نگرانی‌های کارشناسان را داستان تازه‌ای دانست که منتقدان بعد از ماجرای گنبد شیخ‌لطف‌الله شروع کرده‌اند.
خطابخش به ایرنا گفته بود که تَرک‌های خراب شده ۱۵ و ۱۶ باید بیایید پایین و ترک‌های اصلی گذاشته شود؛ آن‌موقع منتقدان می‌توانند بگویند تَرک‌ها عقب و جلو یا بالا و پایین است! حالا پس از گذشت یک سال و هفت ماه و دور زدن کامل تَرک‌ها ، این واقعیت به زعم کارشناسان میراث فرهنگی عریان‌تر شده است.
البته آن‌طور که پیشکسوتان مرمت اصفهان می‌گویند این اولین باری نیست که مرمت گنبد مسجد جامع عباسی در پایان کار موجب از دست رفتن قوس آن شده و پیشتر هم در دهه ۶۰، پیش از آنکه به مرمت تَرک ۱۶ آن برسند، گنبد پله پله شده و قوس ملایم آن از دست رفته بود که در پی اصلاح آن برآمدند.
در واقع نارضایتی و انتقاد کارشناسان نسبت به شیوه مرمت گنبد مسجد جامع عباسی از همان دهه ۶۰ به این سو تا آغاز دهه ۹۰ ادامه داشت تا اینکه دوباره سازمان میراث فرهنگی اقدام به تعویض دوباره کاشی ها کرد.
پیشتر حسین مصدق‌زاده با نظارت عبدالله جبل‌عاملی و در دهه ۹۰ و در جریان مرمت اخیر که ۱۱ سال به طول انجامید، مهدی پاکدل با نظارت منصور عسگری خوراسگانی دانش آموخته عمران کار تعویض کاشی‌های گنبد را بر عهده داشتند.
اما نکات تامل برانگیز از نگاه برخی پیشکسوتان مرمت اصفهان این است که چرا پس از این‌همه اتفاقات برای گنبد با عظمت مسجد جامع عباسی، مرمت این شاهکار معماری صفوی زیر نظر شورایی از کارشناسان طراز اول و پیشکسوتان میراث فرهنگی انجام نشده و یا اینکه ناظرعالیه این طرح مرمتی چه کسی بوده است؛ کسی که با احاطه کامل بر معماری و تزیینات گنبد بتواند طرح مرمت را پیش ببرد و به استاد کار خط بدهد؟! آنها نتیجه حاصل شده برای فرم وشکل گنبد که آن را از دست رفته می دانند آن هم با گذشت ۱۱ سال و صرف میلیاردها تومان هزینه را غم‌انگیز و ناامید کننده می‌دانند.
گنبد مسجد جامع عباسی بر اساس کدام طرح مرمت شده است؟
هوشنگ رسام از پیشکسوتان کاشیکاری اصفهان درهمین ارتباط، وضعیتمرمت گنبد مسجد جامع عباسی را بعد از ۳۵ سال زیر داربست بودن، آبروریزی دانست و گفت: ساخت این مسجد ۲۳ سال طول کشیده است، اما ۳۵ سال گنبد این مسجد را داربست کردند و حالا هم قوس گنبد به هم ریخته است! برای مرمت این گنبد یک کاشیکار خوب با نظارت عالیه می گذاشتید؟! طرح مرمتی این گنبد کجاست؟! بر اساس کدام طرح مرمتی درجه یک و عالی این کار را تمام کردید؟!
"چرا باید چنین آثاری زیر نظر یک نفر مرمت شود، این کار یک شورای فنی متبحر و با تجربه می خواست. چند کار و چه کارهای بزرگی! باید در اصفهان نابود شود و هیچ کسی هم هیچ کاری نکند!" رسام با بیان این جملات ادامه داد: مگر نمی‌گویید در دهه ۶۰ اشکالات وجود داشت؛ مگر قرارداد آن پیمانکار را لغو نکردید و با این استاد قرار داد نبستید؛ شما طرح مرمتی را در اختیار آقای پاکدل می گذاشتید و می گفتید از این بعد باید به چه طریق عمل کند و یا اگر پایین و بالا هست باید اصلاح شود؛ نه اینکه دوباره تمام کاشی‌ها را بریزید پایین و کاشی‌ها را نو کنید! میلیاردها تومان هزینه کردند و این هم وضع امروز گنبد است!
این پیشکسوت کاشیکاری، ۴۰ سال پیش از اسلیمی‌های گنبد مسجد جامع عباسی طرح برداری کرده و مرحوم رضا منشئی قالب آن را آماده کرده است. به گفته وی حالا قوس این گنبد پایین و بالا رفته و تو رفتگی و بیرون‌زدگی دارد.
رسام در توضیح بیشتر گفت: چنین گنبد باعظمتی که در ایران بعد از گنبد سلطانیه دومین گنبد بزرگ ایران محسوب می‌شود، گنبدی که میلیاردها تومان برایش هزینه کردید حالا نباید به این روز درمی آمد! این گنبد نیاز به یک شابلون دوار داشت؛ یعنی پایین گنبد باید یک ریل کار می گذاشتن و مرکز گنبد را هم باید یک بلبرینگ قرار می دادند؛ این شابلون آهنی درست می کردند و این شابلون را روی گنبد قرار می دادند که هر ترکی را که می خواهند کار کنند به صورت دوار روی گنبد بچرخد. در این صورت هیچ گونه تورفتگی یا بیرون آمدگی پیدا نمی کرد و این گنبد مثل اولش موزون سازی می شد.
از نگاه رسام تنها مشکل کار از بین رفتن قوس گنبد نیست بلکه به گفته وی اشتباه دیگر این بوده که تمام کاشی‌های قدیمی این گنبد را پایین ریختند واز نو کاشی کردند . آن طور که او به ایرنا گفته است استاد حسین مصدق زاده سعی کرده بود که نره‌های اصلی و قدیمی را استفاده کند ولی در مرمت جدید تمام کاشی‌های نره را پایین ریختند و همه را از نو کاشی کردند.
وی در این ارتباط افزود: این بزرگترین اشتباه بود؛ این مرمت نیست. یکی از مواد قانونی مرمت این است که باید حداقل دخل و تصرف باشد. سوال من این است که چطور اجازه دادید که این نره‌ها را پایین بریزند ؟! جواب آنها هم قطع یقین این است که می‌گویند مرمتکار خبر نداشته است؛ یعنی در این هزار و صد مترمربع ، حداقل ۵۰ تا ۱۰۰ کاشی نره سالم و قدیمی وجود نداشت که اینها را بینشان کار کنند!
رسام گفت که باید برای مرمت هر اثری ، دخل و تصرف‌ها حداقل باشد و اصالت کار حفظ شود، برای چه تمام کاشی های گنبد را پایین ریختید و با اجازه چه کسی این کار را کردند؟! در سال ۶۳ و ۶۴ که خودم گنبد را طرح برداری کردم. به مرحوم حسین آقاجانی معاون وقت میراث فرهنگی گفتم که ۵ متر از خط کمربند گنبد به بالا استحکام بخشی خوبی دارد و نباید دستش بزنند؛ به استاد حسین مصدق زاده هم گفتیم که این ۵ متر را نباید دست بزنی ولی پشت ۱۲.۵ باقیمانده هر تَرک را باید سبک سازی و زمینه سازی کنیم.
هر تَرک گنبد مسجد جامع عباسی ۱۷.۵ متر است و آن طور که رسام ازسال‌های دهه ۶۰ روایت می‌کند، ۱۲.۵متر بالای هر تَرک مرمت شد، ضمن اینکه کاشی‌های نره اصلی آن قسمت‌ها را هم به اتفاق استاد حسین مصدق زاده جدا و تمیز می‌کردند و کمبود کاشی‌ها را سفارش می‌دادند. به گفته رسام ایراداتی در کار استاد مصدق زاده هم بود که دلیل آن را نبود شابلون‌های قدرتمند دانست.
در همین پیوند مرتضی فرشته‌نژاد، از پیشکسوتان مرمت و استاد بازنشسته دانشگاه هنر اصفهان به ایرنا گفت: گنبد در دو جهت یکی در جهت افقی و دیگری در جهت قائم قوس دارد. این قوس‌ها هر کدام با حساب و کتاب تصحیح می‌شود ؛یک سر قوس قائم به طرف ناره گنبد و یک سرش هم بالای گریو (استوانه)گنبد می آید . وقتی این قوس در حول محور عمودی زیر ناره بگردد بایستی به طور کامل با شابلون بخواند. مهم است که این قوس‌ها هم از نظر قائم و هم از نظر افقی بررسی شود و این کار هم کار ناظر است. اگر ناظر به هندسه و مهندسی و حجم شناسی اشراف داشته باشد و روی کارهایی اجرایی که انجام می دهند مسلط باشد، کوچکترین مشکلی برای گنبد پیش نمی‌آید ولی متاسفانه یک دور قبل در سال ۶۰ کار را دست کارنابلد سپردند و حالا هم کار را خراب کرده اند.
وی افزود: همان سال هم آمدند روی گنبد کار کردند و دست آخر هم در جواب همه کسانی که ایراد گرفتند گفتند، این گنبد را باید از دور دید نه از نزدیک؛ یعنی همان که می‌گویند از دور دل می برد و از نزدیک زهره! همان موقع هم گفتند پیمانکار این کار را کرده وشاهنگ و آهنگ( ابزاری برای بررسی قوس افقی و قائم) نداشته است! من می خواهم بگویم که کرم از خود درخت است.
در مرمت دو تَرک آخر بی دقتی کرده‌اند
در همین ارتباط عبدالله جبل عاملی، ناظر مرمت پیشین گنبد مسجد جامع عباسی در دهه ۶۰ به ایرنا گفت: گنبد مسجد جامع عباسی کار با عظمت و یکی از شاهکارهای بزرگ گنبد زنی در دنیاست؛ بنابراین مرمت آن به دقت عمل بیشتری نیاز دارد. در دو تَرک آخر گنبد اشکالاتی به وجود آمده که کم دقتی کرده اند و آن حالت انحنای کامل گنبد رعایت نشده است. در نتیجه باید ۲ تَرک آخر برچیده و از نو ساخته شود.
وی افزود: گنبدسازی یک فن علمی و تخصصی است و برای کنترل صحت سطح گنبدی شکل ابزارهایی(شاهنگ و آهنگ) در قدیم داشتندکه حالا امروزه با دستگاه‌های الکترونیکی کمتر از آنها استفاده می‌کنند.انحنایی که از نوک گنبد تا گریو(گردن) می‌آید ، یک قالب دارد که بایستی چرخش داشته باشد. آهنگ و شاهنگ هم انحنای عمودی و هم انحنای دایره‌ها را کنترل می کنند. در مرمت ۲ تَرک آخر اما انحنای دایره ای رعایت نشده و تو رفتگی ایجاد کرده است.
وی درباره سابقه مرمت گنبد مسجد جامع عباسی گفت: عکس‌های هولستر،عکاس آلمانی نشان می‌دهدکه در زمان قاجار کاشیکاری‌های صفوی در قسمت پایین گنبد ریخته بوده است و با ایجاد انجمن آثار ملی و اداره معارف و فرهنگ تصمیم می گیرند گنبد را مرمت کنند. بنابراین یک بار مسجد در سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۵ نوسازی می‌شود و کاشی‌های صفوی را برمی چینند و کاشیکاری نو می کنند. این کاشیکاری هم از نظر طرح و رنگ با طرح و رنگ کاشی‌های عکس گنبد، در کتاب هولستر متفاوت بود.
جبل عاملی افزود: پوسته کاشیکاری دوم متعلق به زمان انقلاب بود که کاشی‌ها در سال‌های دهه ۵۰ تبله کرده بود و بنابراین در سال‌های دهه ۶۰ این قسمت‌های تبله شده را برچیدند و بعضی را سرجای خودش گذاشتند و بعضی قسمت‌ها هم کاشی‌های جدید نصب شد.
وی که ناظر مرمت سال‌های دهه ۶۰ گنبد مسجد جامع عباسی بوده است، گفت: در سال‌های دهه ۶۰ هم ایراداتی وجود داشت و بعضی جاها تبله کرده بود. ما در گفت و گوها می گفتیم که آنها را مرمت موضعی کنند اما تصمیم بر آن شد که کاشی‌ها را به کل بردارند و نوسازی کنند!
این پیشکوست میراث فرهنگی تصریح کرد که دستگاه‌های کنترل قوس‌ها و انحناهای عمودی و افقی امروزه کامپیوتری هستند و به راحتی می‌توان آن را انجام داد ؛ حالا که ۲ تَرک انتهایی انحنا برداشته است باید برداشته شوند و با شاهنگی که نصب می‌کنند هم قوس عمودی و با آهنگ، قوس دایره ها را کنترل کنند تا تورفتگی و و برجستگی نداشته باشد.
جبل عاملی با بیان اینکه گنبدی با عظمت گنبد مسجد جامع عباسی نیاز به افراد با تجربه دارد، افزود: متاسفانه تمام استادکاران بسیار مجرب که می‌توانستند این بناها را تعمیر کنند به غیر از آقای حسین مصدق زاده فوت کرده‌اند. نسل جدید هم ادعای تجربه می کند که در عمل باید دید این تجربه را دارند یا نه!
رسم امانتداری را رعایت نکردند
اما امیرحسین دهباشی معمار حفاظت‌گر در گفت‌وگو با ایرنا با اشاره به این مثال معروف معماران سنتی که "در کار معمار تا یک خیز آهو خطا مجاز است! " یک پرسش تامل برانگیز مطرح کرد و گفت: این میزان خطا در مرمت بنایی چون گنبد مسجد جامع را می توان جایز دانست؟ مجموعه نقش جهان به عنوان یکی از مهمترین عناصر استخوان‌بندی شهر اصفهان نه تنها به عنوان بخشی از هویت معماری این شهر و نه تنها به عنوان بخشی از تاریخ تحول معماری در ایران زمین بلکه بعنوان بخش از میراث بشر و تمدن انسانی باید دانست و از این رو است که با توجه به اهمیت ویژه این اثر و اجزای تشکیل دهنده آن در حفاظت و مرمت این میراث باید دقت نظر موشکافانه و نظام مند داشت.
وی افزود: آنچه تاکنون به عنوان نتیجه مرمت اجزای مختلف این مجموعه بی نظیر عیان شده است، قلب هر متخصص و دغدغه‌مند و هر شهروندی را به درد می‌آورد. بعد از حواشی به وجود آمده در مورد مرمت گنبد شیخ لطف الله حساسیت‌ها در مورد فرآیند انجام کار در این مجموعه بیشتر شد که این روزها با برچیده شدن بخشی از داربست هایی که بیش از یک دهه گنبد مسجد جامع عباسی را زیر خود پنهان کرده بود به اوج خود رسیده است.
دهباشی با اشاره به تصاویری که بعد از رونمایی از گنبد منتشر شدند،گفت: به صورت مشهود دفرمگی در پوسته خارجی گنبد قابل رویت است؛ با مقایسه تصاویر گذشته با آنچه تاکنون از گنبد منتشر شده است می‌توان قضاوت کرد که رسم امانتداری در مرمت رعایت نشده است و بعضی از نقوش دستخوش تغییر شده‌اند.
وی هم چنین افزود: می‌بایست حین اجرا آلودگی‌هایی که بر سطح کاشی‌ها به هر دلیل نشسته اند زدوده می‌شد که اکنون برخلاف ادعاها هیچ نوع نزولات جوی نمی‌تواند آنها را ازپوسته گنبد بزداید.
دهباشی که پیشتر در آذر ۹۹ در گفت‌و گو با ایرنا خطرات اجرای ناصحیح داربست‌ها را هشدار داده بود، یادآور شد: همان‌طور که در گذشته گوشزد شد، اختلاف اندازه آوگون تَرک‌های اجرا شده می‌تواند باعث ازدست رفتن فرم هندسی گنبد شود که نتیجه آن بروز اِعوِجاج در هندسه گنبد است.
وی افزود: بی توجهی به وضعیت داربست‌هایی که وزن خود را در سال‌های متوالی به گنبد وارد کرده اند و در مواجهه با تغییرات جوی ، نیروی مضاعف بر سطح اتکای خود در گنبد وارد کرده‌اند که می‌توانند عاملی بر شکست پیوستگی و تراکم و یا به احتمال حرکت ملات زیر کاشی ها وایجاد فرو رفتگی در پوسته خارجی بوده که به واسطه آن لطمات جبران ناپذیر به سازه اصلی گنبد وارد کرده باشد. از این رو این گنبد نیازمند یک بازرسی فنی دقیق در کنار رفع عیوب ظاهری است.
اما در کنار همه اینها ایرنا کوشید با مهدی پاکدل، پیمانکار مرمت گنبد هم گفت‌و گو کند که حسین پاکدل ، پسر مهدی پاکدل پاسخگو شد. وی در پاسخ به ابهامات پیرامون از دست رفتن قوس گنبد گفت: پیش از اینکه این موضوع پیرامون تَرک ۱۵ و ۱۶ گنبد رسانه ای شود، در دفتر فنی اداره کل سازمان میراث فرهنگی دستورکار داده شده بود که ایرادها برطرف شود اما حالا دوستان عجله و این موضوع را رسانه‌ای کردند.
وی افزود: کار گنبد ۱۱سال پیش شروع شد و در تَرک‌های یک، ۲ و سه براثر فشار داربست‌ها، یکسری ایرادات ایجاد شد و کاشی ها شکسته است؛ همچنین در اثر گذر زمان بندها فرسوده و خالی شده بود که در دستور کار سازمان مقرر شد این ایرادها برطرف شود.
پاکدل یادآور شد: وقتی داربست اواخر اردیبهشت امسال باز شد، مشخص شد که قسمت بالای گنبد در تَرک ۱۵ و ۱۶ تورفتگی دارد و قرار شد این مورد اصطلاح شود؛ اما اولویت با بازبینی تَرک یک، ۲ و سه است .
وی در پاسخ به اینکه ناظر عالی طرح مرمت چه کسی بوده است، گفت: شخص خاصی ناظرعالی نبوده و کمیسیون فنی برای آن تشکیل می‌شد. ناظر پروژه اما تا پیش از سال جدید مهندس عسگری خوراسگانی بود و حالا هم این کار بر عهده بهشاد حسینی است.
خبرنگار ایرنا کوشید تا با فریبا خطابخش مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان در همین ارتباط گفت‌و گو کند اما تلاش‌ها بی نتیجه بود.
مسجد جامع عباسی معروف به مسجد شاه که بعد از انقلاب به مسجد امام (ره ) تغییر نام یافت، یکی از زیباترین مساجد اصفهان و ایران محسوب می‌شود. این بنای تاریخی به واسطه تزئینات بسیار شگفت انگیز به کار رفته در آن شهرتی جهانی دارد. گنبد این مسجد یکی از شاهکارهای معماری اصفهان است که به صورت دو پوش(دو پوسته) بنا شده است.
نظر شما