جمشید پژویان؛ ۴۰ سال تلاش برای اصلاح ساختار اقتصادی

دفتر پژوهش ایرنا در تلاش است تا در سلسله مطالبی یاد و اثر اساتید و پژوهشگران ایران اسلامی که بر اثر بیماری کرونا از دنیا رفتند، زنده کند. در این مطلب به بررسی اثر و دیدگاه‌های چمشید پژویان پرداخته شده است. 

«چشم‌انداز اقتصاد در سال ۱۳۹۹ چگونه است؟» این سئوالی است که جمشید پژویان در روزهای پایانی سال ۱۳۹۸ خورشیدی مطرح کرد و به آن پاسخ داد و به خوبی اشاره کرد که «اقتصاد در سال آینده نیز با مسائل سیاسی به طرز غیرقابل تفکیکی گره خورده است و شاید عامل اصلی و تعیین‌کننده نیز روند مسائل سیاسی کشور باشد» اما دریغ که این اقتصاددان چند ماه بیشتر زنده نبود تا وضعیت اقتصاد کشور را رصد کند تا بتواند راهکاری برای برون رفت ارائه دهد.

از سنندج تا یوتا

جمشید پژویان در روز ۲۵ تیر ۱۳۲۴ خورشیدی در سنندج به دنیا آمد اما چندی سال بعد به همراه خانواده به قزوین رفت. ریشه خانوادگی‌اش به خاندان قاجار بازمی‌گردد و نام خانوادگی‌اش «همایون» بوده اما به دلایلی تغییر داده‌اند. وی تحصیلات خود را پشت سر گذاشت و مدرک لیسانس اقتصاد را در سال ۱۳۴۹ خورشیدی اخذ کرد و سپس برای ادامه تحصیل به آمریکا و دانشگاه ایالتی یوتا رفت و موفق شد در سال ۱۳۵۷ خورشیدی با مدرک دکترای اقتصاد از این دانشگاه فارغ التحصیل شود.

تدریس، تالیف و تربیت نیروی انسانی

پژویان از همان سال‌های ابتدایی انقلاب وارد دانشگاه شد و سوابق تدریس و مدیریت رشته اقتصاد را در دانشگاه‌های علامه طباطبایی، الزهرا(س)، دانشگاه سیستان و بلوچستان و دانشگاه آزاد اسلامی در کارنامه خود دارد. به گفته خودش اقتصاد عمومی را وارد دانشگاه‌های ایران کرد و گفته که «من بودم که برای اولین بار اقتصاد بخش عمومی را در ایران درس دادم. آنچه اکنون در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود در اصل چیزی است که تدریس آن را بنده شروع کردم و میراثی از علم و دیدگاه من است».(۱)
کم هم نیستند مدیران اقتصادی که الفبای اقتصاد را از کلاس های او آموخته اند، او نقدهایی به شیوه مدیریت سیستم آموزش و دانشگاهی کشور داشتالبته او که سال‌ها در دانشگاه به تربیت اقتصاددان همت گمارده بود و کم هم نیستند مدیران اقتصادی که الفبای اقتصاد را از کلاس های او آموخته اند، نقدهایی به شیوه مدیریت سیستم آموزش و دانشگاهی کشور داشت.
وی در سال ۱۳۹۶ در مصاحبه‌ای گفت که «تربیت نیروی انسانی برعهده دانشگاه‌هاست و وزارت‌علوم با بخشنامه‌های مختلف و به‌وسیله گروه‌ها و افرادی که از دانشگاه‌ها مطلع نیستند یا سابقه فعالیت دانشگاهی ندارند یا سابقه کمی دارند، تنها در این زمینه اختلال ایجاد می‌کند. افرادی که در وزارت‌علوم مشغول به فعالیت هستند، تسلط لازم را برای تربیت‌علمی یک جامعه ندارند. یک گروه آموزشی نهادی است که تخصص‌های لازم دارد و هیچ‌گروهی بهتر از یک گروه آموزشی نمی‌داند چطور باید گروه نوجوان را برای مهارت‌هایی که یک جامعه لازم دارد، تربیت کند».(۲)

پژویان به خوبی به اهمیت دانشگاه در ایران پی برده بود و تربیت نیروی انسانی را وظیفه دانشگاه می‌دانست و این کار هم انجام داد و دانشجویانش به خصوص در دولت‌های نهم و دهم صاحب پست های مهمی شدند. به همین دلیل هم بر اداره درست نهاد دانشگاه تاکید داشت و معتقد بود که «ما نمی‌توانیم تنها با حرف زدن و دورمیز نشستن یک مملکت را به‌ویژه به‌لحاظ علمی که نیاز به زمان بیشتری نسبت به سایر فعالیت‌ها دارد، اداره کنیم. این کار نیاز به افراد متخصص و کاملاً آگاه به دانشگاه‌ها دارد».(۳)

از این استاد اقتصاد تالیفاتی هم برجای مانده است که از جمله آنها می‌توان به «اقتصاد بخش عمومی، مالیات‌ها، اقتصاد بخش عمومی هزینه‌های دولت، اقتصاد بخش عمومی مالیاتی، اقتصاد بخش عمومی، پول و بانکداری، اصول علم اقتصاد، اقتصاد خرد، اقتصاد مالیه عمومی و...» اشاره کرد.

پژویان زبانی تند و تیز داشت، نظرات خود را در حوزه اقتصاد با صراحت بیان می کرد و گاهی دیدگاه‌های اقتصادی دولت‌ها را مورد نقد قرار می‌داد.

دیدگاه‌های اقتصادی

پژویان زبانی تند و تیز داشت، نظرات خود را در حوزه اقتصاد با صراحت بیان می کرد و گاهی دیدگاه‌های اقتصادی دولت‌ها را مورد نقد قرار می‌داد. در عین حال که عده‌ای طرفدار او هستند اما منتقدانی هم دارد و معتقد هستند که پژویان از آموزه‌های علم اقتصاد فاصله گرفته است.
البته خودش در سال ۱۳۹۲ آنها را به دوئل علمی دعوت کرد و گفت که «از افرادی که من را خائن به علم اقتصاد می‌دانند خواهش می‌کنم با دلیل و مدرک بیایند دور یک میز بنشینیم و بحث کنیم تا مشخص شود بنده خیانت کرده‌ام یا آنها. با کمال میل حاضرم در دفتر نشریه شما یا دانشگاه حاضر شوم و با این دوست و همکار محترم یا دوستان محترمی که چنین ادعایی دارند به مناظره بنشینم. از هر آکادمی معتبر دنیا هم که نیاز باشد می‌توانیم داورانی از اقتصاددانان شناخته‌شده، انتخاب کنیم تا این مناظره را داوری کنند».(۴)

عده‌ای پژویان را یک اقتصاددان لیبرال دانسته‌اند اما او هیچکدام از اینها را قبول نداشت و گفته که در حوزه «اقتصاد بخش عمومی» تحصیل کرده است و حتی گفته که «من اصلاً بحث لیبرال یا لیبرالیسم را در اقتصاد نمی‌فهمم. در اقتصاد دیدگاهی با تمرکز و توجه به مکانیسم بازار را می‌شناسم و لیبرالیسم و نهادگرایی را در مسائل سیاسی و اجتماعی می‌بینیم».(۵)
 

پژویان مشکل اقتصاد ایران را ساختاری می‌دانست و معتقد بود که «مشکل ساختار در عدم کارایی است و زمانی که نظام تعیین قیمت نسبی هم به هم می‌خورد به دلیل یارانه‌هایی که نابجا پرداخت می‌شود اقتصاد منحرف می‌شود، کارآیی خود را از دست می‌دهد و مشکلات جدی ایجاد می‌شود. مساله ناتوانی تولید داخلی ما مساله ناتوانی در رقابت‌پذیری حتی در بازارهای داخلی و در برابر تولیدات کشورهای منطقه‌ای در نتیجه آن ایجاد بیکاری و تورم، همه این‌ها ناشی از اشکالات ساختاری در اقتصاد ما است که باید با اصلاح قیمت‌های نسبی برطرف شود».(۶)

پژویان سخت به «طرح هدفمندی یارانه» معتقد بود و گفته است که برای این اصلاح ساختاری اقتصاد ایران ۳۰ سال تلاش کرده است                           

این اقتصاددان سخت به «طرح هدفمندی یارانه» معتقد بود و گفته است که برای این اصلاح ساختاری اقتصاد ایران ۳۰ سال تلاش کرده «که خوشبختانه در دولت آقای احمدی‌نژاد» شروع شد.
او در خصوص طرح هدفمندی یارانه‌ها گفت که «برای اینکه آثار اولیه افزایش قیمت به اقشار فقیر فشاری وارد نکند، دولت یارانه نقدی پرداخت کرد که تنها راه ممکن بود. هیچ راه دیگری وجود نداشت که بهتر از این باشد. هدف این بود که مصرف انرژی از ۱۰۰ واحد به ۲۰ واحد در کشور کاهش یابد و از محل درآمد این صرفه‌جویی، تولید افزایش یابد، اشتغال بالا برود، بهره‌وری ارتقا یابد و در نتیجه دستمزدها هم افزایش پیدا کند. اگر چنین وضعی پیش می‌آمد دیگر نیازی نبود کسی یارانه نقدی بگیرد و دولت می‌توانست به تدریج آن را قطع کند و به جایش تامین اجتماعی قوی را جایگزین یارانه نقدی کند».
البته بعد خودش هم معتقد شد که هیچکدام از اینها انجام نشد چراکه در این قسمت ناتوان عمل شد اما با همه اینها گفته است که اگر «فاز اول را در کفه ترازو بگذارید، قطعاً نتایج مثبتش سنگین‌تر است».(۷)

او در جواب عده‌ای که معتقد هستند پژویان به صورت مستقیم در سیاست‌های اقتصادی دولت احمدی نژاد مشاوره می داده داده و گفته است  «که بنده هیچ‌گاه به طور مستقیم مشاور اقتصادی آقای احمدی‌نژاد نبوده‌ام و به ایشان مشاوره اقتصادی نداده‌ام. معمولاً نظراتم را درباره رویکرد اقتصادی دولت با چند تن از دانشجویان سابقم مانند دکتر حسینی و دکتر فرزین در میان می‌گذاشتم و مثلاً اشاره می‌کردم که این سیاست یا آن سیاست ممکن است جواب بدهد و بهتر است چگونه اقتصاد کشور را مدیریت کنند».(۸) او حتی گفته که با هیچ دولتی همکاری نکرده و تنها نظراتش را به گوش آنها می رسانده است.

نام پژویان به شورای رقابت گرده خورده است؛ نهادی که خودش در دوره احمدی‌نژاد به وجود آورد و حتی ساختمان و زیرساخت بروکراتیک هم برای آن ایجاد کرد.

نام پژویان به شورای رقابت هم گرده خورده است؛ نهادی که خودش در دوره دولت نهم به وجود آورد و حتی ساختمان و زیرساخت بوروکراتیک هم برای آن ایجاد کرد. همان شورای رقابتی که عده‌ای از منتقدان او را متهم کردند که پاداش خود برای دفاع از عملکرد دولت احمدی‌نژاد را دریافت کرد اما پژویان به صراحت اعلام کرد که این صندلی‌ «پایه‌اش زمان آقای خاتمی ساخته شده اما نه برای من».
او در مصاحبه ای در مورد شورای رقابت توضیح داد و گفت که «قانون تاسیس شورای رقابت را زمان آقای خاتمی در معاونت برنامه‌ریزی اقتصادی وزارت بازرگانی ایشان نوشتیم. گروهی شاید حدود ۲۰ نفر جمع شدیم و در رابطه با اینکه نیاز به نهادی داریم که دارای قدرت باشد و بتواند شکست‌های بازار را بپوشاند لایحه نوشتیم. این لایحه زمان آقای احمدی‌نژاد به مجلس رفت و به تصویب رسید. چون یکی از متولیان اصلی شورای رقابت، وزیر اقتصاد و دارایی و شخص دکتر حسینی بود، ایشان به من پیشنهاد کرد بروم و شورای رقابت را راه‌اندازی کنم». البته عده ای هم گفتند پژویان پروژه های پول ساز دریافت کرده اما اعلام کرد که «من مالک یک آجر هم در این مملکت نیستم».(۹)

با همه اینها پژویان یکی از آخرین تحلیل‌هایش را در روزهای پایانی سال ۱۳۹۸ خورشیدی ارائه داد و نقشه راهی برای سال بعد پیشنهاد کرد و گفت: «اگرچه سال‌های زیادی را از دست دادیم و فرصت‌های زیادی سوخته است اما با اندکی تغییر، مانند بهبود تولیدات صنایع، می‌توانیم اقتصاد را تا اندازه‌ای به ریل اصلی خود بازگردانیم. باید تولیدات کشورمان به مرحله‌ای برسد که باکیفیت و ارزان باشد و حتی بتوانیم به پشتوانه این کیفیت و کمیت به امریکا هم صادرات داشته باشیم».(۱۰)

کرونا؛ پایان اقتصاددان

این اقتصاددان با سابقه که سال‌ها در حوزه اقتصاد چه بحث‌های نظری در دانشگاه و چه بحث‌های عملی در کشور زحمت زیادی کشیده بود در برابر ویروس کرونا تسلیم شد و بعد از چند روز بستری در بیمارستان سرانجام در دوم تیرماه ۱۳۹۹ چشم از جهان فروبست.  

پی‌نوشت

۱-https://fararu.com/fa/news/۱۵۶۹۱۰

۲-https://www.eghtesadonline.com/%D۸%A۸%D۸%AE%D۸%B۴-%D۸%A۷%D۹%۸۲%D۸%AA%D۸%B۵%D۸%A۷%D۸%AF-%DA%A۹%D۹%۸۴%D۸%A۷%D۹%۸۶-۳/۲۲۷۴۰۹-%D۹%BE%DA%۹۸%D۹%۸۸%DB%۸C%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۹%۸۵%D۸%AA%D۸%AE%D۸%B۵%D۸%B۵-%D۸%AA%D۸%B۱%D۸%A۸%DB%۸C%D۸%AA-%D۸%A۸%DB%۸C-%D۸%AA%D۸%AE%D۸%B۵%D۸%B۵-%D۹%۸۷%D۸%A۷-%D۹%۸۷%D۸%B۳%D۸%AA%DB%۸C%D۹%۸۵

۳- همانجا

۴-https://fararu.com/fa/news/۱۵۶۹۱۰

۵- همانجا

۶-https://www.eghtesadonline.com/%D۸%A۸%D۸%AE%D۸%B۴-%D۸%A۷%D۹%۸۲%D۸%AA%D۸%B۵%D۸%A۷%D۸%AF-%DA%A۹%D۹%۸۴%D۸%A۷%D۹%۸۶-۳/۴۲۵۶۱۹-%D۸%B۲%DB%۸C%D۸%B۱-%D۸%A۸%D۹%۸۵-%D۸%A۷%D۹%۸۲%D۸%AA%D۸%B۵%D۸%A۷%D۸%AF

۷-https://fararu.com/fa/news/۱۵۶۹۱۰

۸- همانجا

۹- همانجا

۱۰- https://www.eghtesadonline.com/%D۸%A۸%D۸%AE%D۸%B۴-%D۸%A۷%D۹%۸۲%D۸%AA%D۸%B۵%D۸%A۷%D۸%AF-%DA%A۹%D۹%۸۴%D۸%A۷%D۹%۸۶-۳/۴۲۵۶۱۹-%D۸%B۲%DB%۸C%D۸%B۱-%D۸%A۸%D۹%۸۵-%D۸%A۷%D۹%۸۲%D۸%AA%D۸%B۵%D۸%A۷%D۸%AF