قلعه تبر جهرم، تاريخي اما تك افتاده

به گزارش ايرنا به استناد نوشته‌هاي محققان و مورخان معتبري چون استخري، ابن‌بلخي، حمدالهل مستوفي، دهخدا و لسترنج، نام اين قلعه‌، تبر، خورشه و خورشاه بوده است.
به دليل سخت گذر بودن و فاصله‌ اين قلعه با جاده‌ اصلي، مسير دسترسي به آن دشوار است و اندكي از گردشگران از وجود آن باخبر مي‌شوند. با اين ‌حال، حتي متروك‌ ماندن نيز چيزي از اهميت قلعه تبر كم نكرده است.

** قلعه‌اي به نام خورشيد
قلعه تبر يا به تلفظ محلي تُوَر، در تاريخ تأثيرات عميقي داشته به طوري كه نام اين قلعه در بسياري از متون كهن تاريخي و جغرافيايي آمده است.
لسترنج، مورخ معروف، درباره‌ اين قلعه مي‌نويسد:قلعه‌ عظيمي است كه تا شهر پنج فرسخ فاصله دارد و آن را قلعه‌ خورشيد مي‌گويند و معروف است اين قلعه را خواجه نظام‌الملك طوسي، وزير مشهور سلجوقيان تجديد و تعمير كرد و باني اصلي آن، خورشيد، حاكم جهرم در زمان خلفاي اموي بود.
در لغت‌نامه دهخدا ذيل قلعه تبر آمده است: قلعه‌اي بر پنج فرسنگي جهرم بر كوهي بلند نهاده است و هوايش معتدل مايل به گرمي است.
در حال حاضر از اين قلعه، يك برج گچي، چندين غار، پلكان و آب‌انبار مخروبه‌اي به جا مانده است. در بالاي قلعه تبر، كوهي به نام «ده مرده» وجود دارد كه روبه‌ روي آن كوه ديگري به نام «سنگر اسكندري» واقع است. ظاهراً نامگذاري كوه «دَه مرده» و «سنگر اسكندري» در اطراف قلعه تبر و نحوه تسخير آن، يادآور جنگ شاه عباس صفوي و يك شورشي به نام «اسكندر ممسني» بوده است. هر چند اين نام ها تداعي‌گر جنگ «دارا با اسكندر مقدوني» در قلعه جهرم، مطابق برخي روايات شاهنامه نيز است.
** ساختار قلعه‌ تبر
كوه تبر، به شكل تك‌ كوهي جداافتاده خودنمايي مي‌كند كه چشمه‌ كوچكي در نزديكي آن جريان دارد. كوه قلعه تبر از دو قله مجزا در مجاورت هم تشكيل شده كه به وسيله يك شكاف يا دره كم‌عرض و پر شيب از هم جدا شده‌اند. به قله و بخش غربي آن كوه «دَه مَرده» و به بخش و قله شرقي و آثار موجود بر روي آن، «نارنج قلعه» مي‌گويند. امروزه از قلعه تبر يك برج گچي، چندين غار، پلكان و آب‌انباري مخروبه به‌جامانده است.
درباره وجه تسميه اين كوه نيز چند نظر گفته شده است؛ عده‌اي اعتقاد دارند كه اگر از پايين دامنه شمالي به اين كوه نگاه كنيم، اين گونه به نظر مي‌رسد كه كوه به وسيله تبر به دو قسمت تقسيم شده است و به همين علت اين كوه و قلعه را به اين نام خوانده‌اند. عده‌اي نيز دامنه پرشيب، ريزشي و لغزنده اين كوه و ديواره‌هاي قائم آن را به تندي و تيزي تبر تشبيه كرده‌اند و علت نامگذاري را همين امر مي‌دانند.
علي اطهري در كتاب جهرم؛ زيباشهر فارس معتقد است: در پارسي كهن، تبر به معني كوه بوده است، اما امروزه كمتر از آن استفاده مي‌شود و بيشتر به صورت تبرزد به معني صمغ و ترشح كوه و براي نمك بلور و نمك كوهي مورد استفاده قرار مي‌گيرد؛ به طوري كه در خود جهرم به نمك‌هاي بلوري كوه نمك هكان، نمك تبرزد مي‌گويند.

** تاريخچه‌ قلعه‌ تبر
اين قلعه در منطقه كوهستاني، سخت گذر و دور از دسترس ارتفاعات شهرستان جهرم قرار دارد. قلعه تبر در زمان ناصرالدين شاه قاجار از سال 1275 تا 1294هجري قمري به محل استقرار راهزن قهاري و جسوري به نام «فضل‌علي بهارلو» از عشاير عرب خمسه فارس، تبديل شده بود كه به كاروان‌هاي تجاري و مسافران بين جهرم و داراب حمله و آنها را غارت مي‌كرد.
با وجود تلاش‌هاي بسيار واليان فارس، تا سال 1294قمري هيچ يك از آنان موفق به دفع شر اين راهزن نشدند تا اينكه شاهزاده‌اي قاجاري به نام فرهاد ميرزا معتمدالدوله، والي فارس شد.
فضل علي و افرادش چنان عرصه را بر كاروانيان بندرعباس ـ كرمان ـ يزد و فارس تنگ كرده بودند كه رفت‌وآمد به كلي مسدود شد و شكايات از حد اين استان‌ها گذشت و به شخص ناصرالدين‌شاه رسيد. وي از والي فارس، قلع و قمع و دستگيري اين راهزن را مي‌خواهد و شاهزاده قاجار هم با همين شدت از قوام مي‌خواهد كه بساط فضل علي بايد برچيده شود.
در سال 1294 قوام‌الملك شيرازي به دستور شاهزاده فرهاد ميرزا به قلعه تبر حمله كرد و اين راهزن را كُشت. در كتاب فارس ‌نامه‌ ناصري اثر فرصت‌الدوله‌ شيرازي، آمده است: «قوام‌الملك در نيمه‌شبي با پاي پياده با آنكه از يك‌پا عاجز بود، جان خود را بر دست گذاشته از همه پيش افتاد و توپ كوچك و قورخانه و چريك عرب و بهارلو كه همه داوطلب ازجان‌گذشته بودند، در عقب انداخت و توپ را با طناب گذرانيده و به سر كوه ده مرده رسيدند و فوراً سنگري در برابر سنگر اسكندري بستند و بعد از روشني صبح چند تير توپ انداختند و فضل علي كه گمان نداشت توپ به سر ده مرد رسد، از نارنج ‌قلعه از راه چاه به رگ اول آمده، تفحص سنگر و جماعت خود را كرده، به دروازه آمد كه باز چند تير توپ به دروازه انداختند و قدري از برج دروازه، خراب گرديد و سه چهار نفر از گلوله توپ كشته شدند و از اتفاقات آنكه فضل‌علي يكي از آن سه چهار نفر بود، پس اهل سنگر اسكندر هم از گلوله توپ شكستند و چريك از ده مرده به سنگر اسكندري در رگ اول درآمدند...»
فتح قلعه‌ تبر به اندازه‌اي مهم بود كه ناصرالدين شاه قاجار در سال 1296 قمري جزيره كيش را در قبال فتح قلعه تبر به ميرزامحمدخان قوام‌الملك شيرازي واگذار كرد. شرح واقعه تاريخي فتح قلعه تبر در بسياري از متون تاريخي و ادبي آمده است.

** قلعه‌ تبر در روزگار حاضر و مشكلات ساكنان آن
قلعه‌ تبر امروزه يكي از روستاهاي توابع بخش كرديان شهرستان جهرم نزديك به روستاي باباعرب و منطقه‌اي عشايرنشين با حدود 120نفر جمعيت است.
عشاير براي تأمين آب مورد نياز خود از چشمه‌ كوچكي كه در آن نزديكي جريان دارد استفاده و آنها كه به دليل مشكلات فراوان ديگر كوچ نكرده‌اند، در اين منطقه زندگي مي‌كنند.
براي رسيدن به مناطقي كه عشاير در آنجا سال‌هاست ساكن شده‌اند بيش از 40 دقيقه را بايد با خودرو از كوره راهي كه سيلاب چندين نقطه از آن را با خود به يغما برده است حركت كرد.
تنها راه ارتباطي اين منطقه جاده‌اي خاكي است كه در هنگام باران و سيل نيز اين تنها راه ارتباطي قطع مي‌شود.
اخيراً به همت خيرين ساختماني به عنوان مدرسه در آنجا ساخته شده است، اما دانش‌آموزان آموزشگاه امام رضا(ع) مجبورند روزانه حدود چهار ساعت پياده‌روي كنند تا به مدرسه برسند؛ مدرسه‌اي كه 25 دانش‌آموز آن بايد سوز سرما را در كنار ديگر مشكلات تحمل كنند و براي رسيدن به آرزوهايي كه در سر مي‌پرورانند پاي درس معلم بنشينند.

** راه سخت براي ثبت شدن
مدير ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي جهرم مي گويد: امكان ثبت قلعه تبر به عنوان اثر ملي به دليل دشواري عبور و مرور با سختي و كندي صورت مي گيرد.
علي لطفي پور ادامه داد: در حال بررسي هستيم تا اين قلعه، ثبت ملي شود.
شهرستان جهرم در 193 كيلومتري جنوب شرق شيراز قرار دارد.
9910 /1876