محمد باریكانی در این گزارش نوشت: دشتی سرسبز را تصور كنید كه روستاهای آلاچیقی تركمن با فاصله از یكدیگر در آن پراكنده شده و مردان سرخ‌پوش سوار بر اسب‌های اصیل تركمن به تاخت در آن می‌تازند و ریشه‌های كلاه بزرگ سپید و سیاه تركمنی‌شان در هوا موج می‌زند. گله‌های اسب را تصور كنید كه در آرامش بندر تركمن و تركمن صحرا در دسته‌های بزرگ به چرا مشغولند و روستاهای آلاچیقی تركمن با فاصله از یكدیگر پراكنده شده‌اند.
زنان تركمن را تصور كنید كه با آن پوشش سرخ‌رنگ از لباس تركمنی و زیورآلات فلزی مزین به سنگ‌های یاقوت سرخ، گله‌های بز را جابه‌جا می‌كنند و شیر گوسفندان را در محوطه‌ای محصور با حصارهای چوبی می‌دوشند. این تصوری است كه حالا از شیوه زندگی مردمان تركمن در ایران وجود دارد.
تا حدود 80 سال پیش كه هنوز رضاخان برای تنبیه تركمن‌ها آلاچیق‌هایشان را در نزدیكی گنبد كاوس و بندر تركمن به آتش نكشیده بود، زندگی تركمنی به همین شیوه در ایران رواج داشت. اما حالا از آن روستاهای آلاچیقی تركمنی در استان گلستان چه مانده است؟ نیمی از روز را برای یافتن روستاهای تركمن در استان گلستان زیر پا گذاشتم اما آنچه یافتم تنها چند آلاچیق در كنار گله‌های گوسفند و بز بود كه یك چوپان تركمن برای حفاظت از گله‌ها و سرپناهی برای استراحت در دشت‌های اطراف شهر گنبدكاووس برپا كرده بود.
ایران پس از تركمنستان بیشترین تمركز تركمن‌ها را دارد
تركمن‌ها از اقوام ریشه‌دار ایران هستند كه گستره پراكندگی‌شان از مغولستان گرفته تا تركمنستان، اوكراین، بلغارستان و حتی زمانی مجارستان و در آسیای مركزی، تركیه، ایران، افغانستان، پاكستان و چین كشیده شده است.
ایران رتبه دوم تمركز تركمن‌ها پس از كشور تركمنستان را به‌خود اختصاص داده است اما حالا نشان بسیار اندكی از سبك زندگی تركمنی در بندر تركمن یا همان تركمن صحرا مشاهده می‌شود.
روستاهای آلاچیقی تركمنی به‌طور كل حذف شده‌اند و پوشش تركمن‌ها تنها در گنبد كاووس و بندر تركمن كه زمانی مهد تركمن‌های ایران بود آن هم بسیار انگشت‌شمار مشاهده می‌شود.
مردم ایران از آداب و رسوم تركمن‌ها هم چیزی بیشتر از تماشای آیین ذكر خنجر همراه با رقص آیینی یا دیدن یك جشن عروسی ساختگی در فستیوال‌ها و جشنواره‌ها نمی‌دانند.
می‌گویند تركمن‌ها نیای تمامی ترك‌زبانان جهان هستند. تركمن‌ها را با ریشه مغولی‌شان می‌شناسند اما آنچه از حفاری‌های باستان‌شناسی در چین بیرون آمده سابقه تمدنی تركمن‌ها را به هزاران سال پیش برده است؛ زمانی كه باستان‌شناس‌ها جسد دفن شده یك تركمن را همراه با كلاه پشمین تركمنی از همان‌ها كه هنوز هم تركمن‌های ایرانی بر سر می‌گذارند، به همراه اسب تدفین شده یك تركمن در محوطه‌ای باستانی در چین یافتند، تاریخ‌گذاری تركمن‌ها را هزاران سال عقب بردند.
مغول‌ها اما تنها شاخه‌ای از تركمن‌ها بودند كه توانستند دایره نفوذ خود را از مغولستان تا چین پهن كنند.
شمارش معكوس حذف شیوه زندگی تركمن‌ها
اما زندگی تركمنی در ایران چه زمانی از شیوه زیست و فرهنگ زیستن ایرانی‌ها حذف شد؟ تا همین 70 سال پیش تركمن‌های ایران در دشت‌های وسیع تركمن صحرا و بندر تركمن پراكنده بودند.
روستاهایشان را به‌دلیل معماری خاص آلاچیق‌ها ظرف یك‌ساعت تشكیل می‌دادند و یك‌ساعته هم آلاچیق‌هایشان را جمع می‌كردند و در فصل كوچ به سمرقند و مرو در ازبكستان می‌رفتند.
7دهه پیش زمانی كه رضاخان درخواست سربازگیری از تركمن‌ها را مطرح كرد با پاسخ منفی آنها مواجه شد. او تصمیم گرفت تركمن‌ها را تنبیه كند. وی پیش‌تر با عشایر بختیاری هم‌چنین كرده بود. خانواده‌های تركمن در كوچ مداوم از هراس آنكه در صورت اعزام سرباز برای رضاخان فرزندانشان را در كوچ برای همیشه گم كنند از دستور رضاخان سرپیچی كردند.
نتیجه آن شد كه یك لشكر برای تنبیه تركمن‌ها مهیا شد. لشكر رضاخان در چندین مرحله به‌دلیل مهارت تركمن‌ها در رزم با اسب و ویژگی خاص معماری آلاچیق‌ها شكست خورد.
تركمن‌ها ضربه‌ای به لشكر رضاخان می‌زدند و پس از آن روستاهای آلاچیقی‌شان را ظرف یك ساعت جمع می‌كردند و دشتی خالی برجای می‌گذاشتند. آنها ضربه‌ای می‌زدند و بلافاصله به تركمنستان در شوروی می‌رفتند.
پس از این شكست بود كه رضاخان در قرارداد با شوروی مرز تركمنستان كنونی را به روی تركمن‌ها بست و 3 لشكر از خراسان، شاهرود و تهران برای شكست تركمن‌ها به گلستان كنونی و تركمن‌صحرا اعزام كرد.
3 لشكر در مسیر حركت خود روستاهای آلاچیقی تركمن‌ها را به آتش كشیدند و تمامی آلاچیق‌ها را سوزاندند تا آنكه در محل برج قابوس در گنبد كاووس به یكدیگر رسیدند و عكس یادگاری گرفتند.
انتقال مهارت ساخت خانه تركمنی به نسل نو
زمانی كه بهروز ثقلی یكی از فعالان فرهنگی و دوستان تركمنش فعالیت برای احیای زندگی تركمنی در ایران را آغاز كردند تنها یك سازنده آلاچیق در بندر تركمن وجود داشت.
او نیز كه به علی ملا شهرت داشت بیش از یك دهه پیش فوت كرد اما پیش از مرگ مهارت‌های ساخت آلاچیق تركمن را به فرزندانش آموخت و بدین‌ترتیب مهارت ساخت خانه تركمنی حفظ شد.
آلاچیق تركمن تنها قابلیت سرپناه برای خانواده‌های تركمن را ندارد؛ این سازه معماری به‌دلیل چینش با مهارت چوب‌ها هم رصدخانه است، هم ساعت خورشیدی و هم تقویم تركمنی!
بهروز ثقلی می‌گوید: حالا قیمت خرید آلاچیق تركمن به طور متوسط 10میلیون تومان است و احیای آلاچیق تركمن نقش زیادی در بهبود وضعیت معیشت اقوام تركمن داشته است.
یكی از شاخصه‌هایی كه بهروز ثقلی در مورد آلاچیق تركمن به آن اشاره می‌كند، این است كه آلاچیق تركمن گرد است و همین خاصیت موجب شده كه دیگر بالا و پایین نداشته باشد و بی‌نیاز از تعارفات مرسوم در پذیرفتن مهمان یا بزرگ‌ترها باشد.
تركمن‌ها 5هزار سال قبل از خط میخی سومری در نوشتار خود استفاده می‌كردند اما 3هزار سال پیش خط اورخون را ابداع كردند.
هنوز هم خط اورخون در خودمختاری باشقورت در روسیه مورد استفاده است. تركمن‌های ایران اما همچنان خط فارسی را به‌عنوان خط رسمی خود استفاده می‌كنند.
آنها همچنین 5سبك موسیقی و 500مقام موسیقایی ثبت شده در گستره پراكندگی خود دارند. همچنین شیوه زندگی‌شان در كشورهای مختلف برپایه زیست با طبیعت و پرورش اسب و دامپروری ادامه دارد.
اما اگر در مهد تركمن‌ها در ایران یعنی تركمن صحرا و بندر تركمن و آق‌قلا و مناطق تركمن‌نشین در استان گلستان سفر كنید، چرا نشانی از شیوه زیست گسترده تركمن‌ها نخواهید یافت؟
چرا دیگر از آن دشت‌های گسترده كه روستاهای آلاچیقی تركمنی در آن برپا شده است، خبری نیست؟ چرا تركمن‌ها دیگر به همان سیاق گذشته سبك زندگی خود را حفظ نكرده‌اند؟
بهروز ثقلی از فعالان فرهنگی تركمن كه 2 میراث ملموس و ناملموس تركمن یعنی آلاچیق و آیین كوشت دپدی را پس از 80سال دوباره احیا كرده به این سؤالات پاسخ می‌دهد: جوانان تركمن همه به دانشگاه می‌روند و بسیاری‌ از آنها كارمند شده‌اند؛ به همین دلیل دیگر علاقه‌ای به زندگی كوچ‌نشینی ندارند. از سوی دیگر زندگی در كوچ و چادرنشینی هم سخت است. دامداری به‌صرفه نیست و هزینه علوفه دام زیاد است. مراتع هم خشك شده‌ و دیگر مرتعی برای كوچ و دامپروری وجود ندارد. بنابراین شیوه زندگی سخت تركمنی و هزینه‌های بالای آن مورد توجه قرار نمی‌گیرد.
ساخت خانه با آجرهای دیوار دفاعی گرگان
دیوار دفاعی گرگان كه تركمن‌ها از آن با عنوان دیوار قزل‌آلان یا دیوار اسكندر هم یاد می‌كنند جایی بود كه رضاخان دستور داد تركمن‌ها از آجرهای آن برای ساخت خانه استفاده كنند. بدین‌ترتیب تركمن‌ها ناچار شدند زندگی در دشت‌های وسیع را كنار بگذارند و یكجانشین شوند.
بهروز ثقلی می‌گوید: از جرگلان تا خزر و گمیشان خانه‌هایی پیدا می‌كنید كه از همان آجرهای دیوار دفاعی گرگان ساخته شده و هنوز هم پابرجا هستند.
از آن تنبیه تاكنون دیگر اثری از آلاچیق‌های تركمنی و روستاهایی كه با آلاچیق تركمنی بنا شده باشد در ایران به چشم نمی‌خورد مگر آنكه چوپانی تركمن، آلاچیق تركمنی را كنار دام‌های خود برپا كرده باشد؛ تصویری كه با زیر پا گذاشتن مسیرهای بندر تركمن به‌ندرت به چشم می‌خورد. زندگی تركمنی اینگونه در ایران فراموش شد.
بهروز ثقلی، فعال فرهنگی اما نیمه دهه 70، یك آلاچیق تركمنی را برای نخستین‌بار در محوطه برج قابوس برپا و صنایع‌دستی تركمنی را آنجا عرضه كرد. وی موسیقی سنتی تركمن‌ها و ذكر خنجر را برپا داشت. از این اقدامات البته استقبال زیادی شد.
سال‌های بعد یك آلاچیق تبدیل به 2 آلاچیق و بیشتر شد تا آنكه امروز به همشهری می‌گوید: 60آلاچیق تركمن حالا در ایران وجود دارد كه فرهنگ و شیوه زندگی مردمان تركمن را به نمایش می‌گذارد و تعداد زیادی از این محل امرارمعاش می‌كنند.
3091