بازنمايي صلح در ادبيات كودك

به گزارش گروه تحليل، تفسير و پژوهش هاي خبري ايرنا، در دنيايي زندگي مي كنيم كه در آن جنگ افروزان هر از چندگاهي به بهانه هاي مختلف و در اشكال مختلف در امور كشورهاي ديگر دخالت مي كنند. بطوري كه اين دخالت ها مي تواند بصورت نظامي، اجتماعي- فرهنگي و يا اقتصادي از قبيل تحريم ها باشد.
هر زمان كه درباره جنگ صحبت شده است در كنارش سخني از صلح مي آيد. چرا كه صلح فقط مخالفت با جنگ نيست. بلكه صلح در زندگي روزمره ما جريان دارد و اگر با تفكر صلح به زندگي نگاه كنيم همه گفتارها و رفتارهاي ما عوض خواهد شد.
در هيچ جنگي نيست كه بخش عمده اي از آسيب ديدگان آن كودكان نباشند. كودكان نه تنها آسيب ديدگان جنگ ها هستند بلكه مخاطب بسياري از رفتارهاي ضد صلح و خشونت بار ديگر نظير فحاشي، خشونت گفتاري و رفتاري درخانواده و جامعه هم هستند. كودكاني كه بايد از حق زندگي و آرامش برخوردار باشند و تامين اين امور براي كودكان بايد به عنوان اوليه ترين و بديهي ترين ملزومات تلقي شود.
از اين رو بخش عمده اي از توجهات متخصصان امروزه، در زمينه ادبيات كودك و صلح است چون از ديد آنها صلح بايد از كودكي آموخته شود و ادبيات مي‌تواند بستر مهمي براي آموزش صلح و مدارا باشد رگه هايي از پرداختن به اين امر مهم را مي توان در رمان هايي نظير هستي فرهاد حسن زاده، عاشقانه هاي يونس در شكم ماهي از جمشيد خانيان، بيدارم كن عباس جهانگيريان، پل معلق اثر محمد رضا بايرامي ديد.
بنا به اين ضرورت ها و نحوه پرداختن ادبيات كودك به مقوله صلح پژوهشگر ايرنا با جمال اكرمي نويسنده رمان كودك و نوجوان به گفت و گو نشست.

** ضد صلح فقط جنگ نيست
اكرمي در پاسخ به پرسش پژوهشگر ايرنا گفت: ضد صلح فقط جنگ نيست وابعاد بسياري دارد، مثل وجود كودكان كار، خشونت هاي خانوادگي، تنبيهات و يا تجاوز به حريم حقوق كودكان. وقتي ما درباره ضد صلح صحبت مي كنيم، هدف فقط جنگ نيست، هرچند جنگ مهمترين شان است.

** جنگ و كودكان
اكرمي درباره جنگ و تاثيرات آن بر كودكان گفت: در دوران جنگ جهاني اول در سال هاي 1293 و پس از آن ما نزديك به 9 ميليون ايراني را از دست داديم كه نزديك به نيمي از آن ها كودك بودند. در واقع به خاطر حضور نيروهاي انگليسي در ايران و انحصار غلات توسط آنها و همچنين احتكار آن توسط دستگاه سلطنتي احمدشاه قاجار و نزديكانش، قحطي بزرگي درسراسر ايران روي داد. اين پديده به عنوان بزرگترين نسل كشي جهان شناخته شده، چرا كه نه حكومت وقت قاجار درِ انبارها را براي برداشتن غلات به روي مردم باز كرد و نه ارتش انگليس اجازه داد غلات كشورهاي همسايه به ايران برسد. طي اين جنگ بي طرفانه تقريباْ نيمي از جمعيت ايران به خاطر تحريم و قحطي جان خود را از دست دادند.
اين نويسنده رمان كودك افزود: رگه هاي كوچك پديده ضد صلح در دوران اين قحطي را مي توان در رمان « دروازه مردگان» حميدرضا شاه آبادي ديد. اين رمان تازه چاپ شده و بخشي از آن به پديده گرسنگي كودكان در آن روزها باز مي گردد. كودكاني كه پدر و مادرها ناچار به فروش آنها هستند و يا آن ها را در كوچه و خيابان رها مي كنند.
وي اضافه كرد: اين كه چرا برخي از پژوهشگران نابودي نزديك به 9 ميليون ايراني را طي قحطي جنگ جهاني اول بزرگترين نسل كشي تاريخ مي دانند، در حالي كه طي جنگ جهاني دوم بيش از 20 ميليون نفر جان خود را ازدست دادند، به اين دليل است كه در ايران مردم درگير ميدان جنگ با گلوله و توپ نبودند، بلكه محاصره اقتصادي، گرسنگي و فقر آن ها را از پاي در مي آورد.
وي در مورد جنگ ايران و عراق و تاثيراتش بر كودكان افزود: جنگ ايران و عراق كه 8 سال طول كشيد، حجم زيادي از آسيب ها متوجه كودكان شد. اين جنگ نزديك به يك ميليون آواره، شهيد و جانباز باقي گذاشت كه طبيعي است تعدادي از قربانيان اين جنگ كودك باشند يا آن كه شرايط زندگي در يك خانواده را براي آن ها با چالش رو به رو كند.

** رمان هايي كه در ايران به صلح پرداختند
اكرمي درباره رمان هايي كه به موضوع ويراني هاي جنگ و ضرورت صلح پرداخته اند، مي گويد: در ميان رمان هايي كه به اين موضوع پرداخته اند، مي توان از كتاب هايي چون: « هستي » اثر فرهاد حسن زاده، « عاشقانه هاي يونس در شكم ماهي» اثر جمشيد خانيان، « گردان قاطرچي ها» اثر داوود اميريان، « جنگ كه تمام شد، بيدارم كن» اثرعباس جهانگيريان، و « پل معلق» اثر محمدرضا بايرامي نام برد. در رمان هستي كودكان درگير تنش هاي جنگ هستند و هستي دختري است كه مي خواهد به گونه اي در كمك رساني به زخمي ها و جنگ زده ها شركت كند. اين رمان به مساله جنگ در دهه 60 مي پردازد. در رمان « عاشقانه هاي يونس در شكم ماهي» نيز با نوجواني روبه رو مي شويم كه تمام تلاشش را مي كند تا زير بمباران جنگ پيانو اش را از نابودي نجات بدهد. در واقع در اين رمان ما با شكل نمادين پيانو به عنوان آواي صلح رو به رو هستيم.
وي همچنين مي افزايد: من دو رمان كودك در اين زمينه نوشته ام، يكي « فانوسي در باد» و ديگري « كودكان ماه» . در اين دو رمان، اين كودكان هستند كه آسيب پذيرترين و ناشناخته ترين قربانيان جنگ به شمار مي روند. قصه هاي « نخلي براي تو» و « نامه اي به پدر» را هم براي كودكان نوشته ام كه به موضوع جنگ ايران و عراق باز مي گردد. در هيچ كدام از كتاب ها و رمان هايي كه نام بردم، اشاره اي به اينكه كودكان جنگ را دوست دارند و آن را ستايش مي كنند، وجود ندارد.

**صلح در رمان هاي خارجي
اكرمي در مورد رمان هاي خارجي و پديده صلح در آن ها مي گويد: از جمله پرخواننده ترين رمان هاي خارجي كه به موضوع صلح پرداخته اند و به فارسي نيز ترجمه شده، مي توان از رمان هاي « كوه هاي سفيد» اثر جان كريستوفر، « كودك، سرباز و دريا» اثر ژرژ فون ويليه، « تيستو سبزانگشتي» اثر موريس درويون، و « برادران شيردل» اثر آستريد ليندگرن نام برد. در اين رمان ها كودكان و نوجوانان براي رويارويي با پديده جنگ و دستيابي به صلح تلاش مي كنند. در رمان « كودك، سرباز و دريا» به نوجواني برخورد مي كنيم كه در جنگ جهاني دوم با سرباز دشمن رو به رو و با او دوست مي شود. در واقع نويسنده اين كتاب سربازي را كه به اراده ژنرال هايش به جنگ آمده، دشمن اصلي به شمار نمي آورد و بر اين باور است كه سربازان دو سوي جنگ، دوستاني هستند كه قرباني خودكامان جنگ افروز شده اند و مدال هايش را آن ها به چنگ مي آورند.

** اهميت پرداختن به تاريخ در ادبيات كودك
اكرمي درباره جايگاه تاريخ جنگ در ادبيات كودك و نوجوان مي گويد: در اين زمينه مثال هاي ما بسيار اندك است، مگر آنكه يك تاريخ نويس آمادگي آن را داشته باشد كه به موضوع جنگ از نظر تاريخي بپردازد و اينكه بنويسد منظور از نسل كشي كودكان چيست. نويسندگان ما به جاي آن كه به طرح فانتزي و تخيل بيش از حد در نوشته هاشان بپردازند، بجاست كه در مواردي نيز به جايگاه تاريخ و رويدادهاي واقعي و بومي نيز توجه كنند.
اين نويسنده كودك مي افزايد: به نظر من ادبيات ما به اندازه كافي به ناگفته ها توجه نكرده و هنوز هم شوق گرايش به انتزاع و تخيل آن قدر در ما توانمند است كه كمتر نويسنده اي به جايگاه صلح به جاي جنگ و آسيب شناسي كودكان در اين كارزار پرداخته است. در اين مورد نيز مي توان به رمان تاريخي « لالايي براي دختر مرده» اثر حميدرضا شاه آبادي اشاره كرد كه به موضوع فروش دختران قوچاني در تاريخ گذشته ايران مي پردازد و واقعيت و تخيل را درهم مي آميزد.

**ابعاد مختلف ضد صلح
اكرمي درباره ابعاد مختلف ضد صلح بر اين باور است: بيشترين ميزان ايدز در ايران در ميان كودكان كار و خيابان است. اين به آن معناست كه چهار راه هاي ما امن نيستند. از خشونت هاي گفتاري گرفته تا خشونت هايي مثل اهانت كردن و تحقير كردن. مواردي از اين دست پديده هاي ضد صلح به شمار مي روند. از جمله ابعاد ديگر آن مي توان به كودكان فراري از خانه به دليل فشارهاي فراوان خانگي، كودكان فرار از تحصيل به خاطر سختگيري ها و تنبيه بدني، كودكان فرار از جامعه به دليل كمبود لحظه هاي شادي بخش و آرامش افزا، كودكان طلاق، كودكان مهاجر و مواردي از اين گونه اشاره كرد.
'صلح به چه معنا است؟ به اين معنا كه بي تفاوت از كنار كودكان و نوجوانان رد نشويم. بحث حقوق كودكان كه به ويژه در دهه هاي 70 و 80 به آن پرداخته شده، به اين معناست كه ما وظيفه داريم شرايط صلح، و نه جنگ، را براي كودكان فراهم سازيم و با تمام وجود از آن دفاع كنيم. زماني كه بخشي از تيترهاي اصلي روزنامه هاي ما نه فقط به سياست و تنش افزايي، كه به شرايط بهبود زندگي براي كودكان نوجوانان بپردازند، مي توان به اين باور رسيد كه نسل آينده به امنيت كافي براي ساختن جهان فردا دست يافته است. '

** يك خاطره
اكرمي اضافه كرد: روزي به آقاي مرتضي مميز مي گويند آرمي براي مبارزه با بي سوادي طراحي كن. مميز انگشتش را در جوهر فرو مي برد و روي كاغذ فشار مي دهد و مي گويد: «اين هم آرم شما! بي سوادي يعني اينكه شما براي نشان دادن هويت تان مجبور شويد از اثرانگشتتان استفاده كنيد، نه از نوشتن نامتان!» جنگ واقعي در شليك گلوله نيست. معناي واقعي جنگ را بايد در مبارزه بااثر انگشتي دانست كه جهل و ناداني به ارمغان مي آورد.
'وقتي دانش آموزان ما با انواع خشونت ها در تنبيه بدني، اخراج از مدرسه، تبعيض هاي مادي، تبعيض هاي جنسيتي، بي احترامي، و بي توجهي به خواسته هاي منطقي و طبيعي شان در محيط تحصيلي رو به رو مي شوند، چطور مي توان انتظار داشت كه در مورد آمادگي براي آينده از آموزش كافي بهره برده و به شرايط مناسبي دست يافته باشند؟ چرا بايد آن ها را در شرايط رويارويي و اعتراض با آموزش و پرورشي قرار دهيم كه پديده هاي حذف زنگ هنر و كتابخانه، تكليف هاي فشرده ي درسي، نبود اردوهاي دانش آموزي، رويارويي اضطراب آميز با انواع كنكور و مانند آن آرامش صلح آميز آن ها را به هم مي زند. همه ي اينها نشانگر آن است كه كودكان و نوجوانان ما در شرايط صلح وآرامش قرار ندارند و خشونت هاي چندگانه بر جهان فرداي آن ها سايه انداخته است. '

** راهكارهايي در زمينه پرداختن به صلح در ادبيات كودك
اكرمي در مورد شرايط گسترش صلح از طريق ادبيات مي گويد: بهترين اتفاقي كه در اين زمينه مي تواند براي كودكان و نوجوانان بيفتد، خواندن كتاب و ترويج كتاب خواني است. اگر نوجوان مي خواهد تاريخ سرزمينش را بشناسد، بهتر است رمان بخواند. نويسندگان ما نيز بهتر است با تاريخ آشنا شوند و اين را بدانند كه وظيفه دارند در مواردي نيز رمان تاريخي بنويسند. بجاست كه آن ها گاهي از تخيل نويسي زياده از حد به واقعيت نويسي روي آورند، چرا كه كودكان و نوجوانان ما در جاي خود بايد با واقعيت ها نيز رو به رو شوند. 'هربرت ريد' بر اين باور است كه گرايش فراوان به انتزاع مختص جوامع واقعيت گريز است. داورها و منتقدان ادبيات نيز در گرايش به تخيل زياده از حد نقش برجسته اي دارند. به نظر من بهتر است ميان واقعيت و انتزاع در ادبيات تعادل ايجاد شود و به سهم كودكان و نوجوانان در گرايش به تاريخ و واقعيت هاي اجتماعي احترام گذاشته شود.
پژوهشم**م-ا**1552