تاملی بر بایسته های مدیریت مصرف آب

سالها پیش استادانی چون دكتر امین علیزاده و دكتر پرویز كردوانی در كلاسهای درس و سخنرانیهایشان بحران آب و تنشهای آبی امروز را پیش بینی كرده بودند. نخبگانی كه صدایشان چندان شنیده نشد، حتی توسط شاگردانشان كه بعدها كارگزاران بخش آب شدند. یكی از این شاگردان 'محمد علایی' است، مردی كه خود از سرزمین خشك گناباد برخاسته و با كویر آشنا است. وی پس از 29 سال كار در بخش آب استان خراسان رضوی چند روزی است كه به سرپرستی شركت آب منطقه ای این استان منصوب شده است.
علایی می گوید سالها پیش دكتر علیزاده استاد برجسته بخش آب، چشم اندازی از وضعیت امروز را در كلاسهای درس ارائه می كرد اما آن را جدی نمی گرفتیم و باورمان نمی شد كار به جایی برسد كه با شكافهای وحشت آور ناشی از كم آبی در دشتها مواجه شویم.
سیاست 'مدیریت تامین و توزیع آب' مدتها است كه در ایران اجرا شده است. به این معنی كه دولت و حاكمیت خود را ملزم می دانند از هر طریقی به ویژه ایجاد سد و حفر چاه عمیق و نیمه عمیق، آب مورد نیاز جمعیت رو به تزاید كشور را تامین كرده و در اختیار آنها بگذارد.
امروز در پس دهه ها از اجرای این سیاست، نه تنها كشور با بحران كم آبی و تنشهای گسترده و متوالی آبی و عوارض متعدد آن رو به روست كه نشان می دهد این رویه سیاست درستی نبوده است، بلكه با عوارض دیگری ناشی از كم آبی مواجه است. عوارضی كه در ذیل عنوان كلی 'تغییر اقلیم' قابل احصا است و گرمای بیش از حد و بروز پدیده ریزگردها از مهمترین جلوه های آن است.

* ورشكستگی آب
سرپرست شركت آب منطقه ای خراسان رضوی به خبرنگار ایرنا گفت: هم اكنون با ورشكستگی آب در این استان مواجهیم.
محمد علایی افزود: اگر روند گذشته روند مثبتی بود بعد از شش دهه با صرف میلیاردها دلار درآمدهای نفتی نمی باید به اینجا می رسیدیم. در این مسیر همه مقصرند هم دولت، هم حاكمیت و هم مردم و در این میان متهم اصلی وزارت نیرو و بخش آب است.
وی ادامه داد: آن نگاه و اندیشه با همه صداقتها، پاكیها، درستیها، شب بیدارماندنها و زحمات كشیده شده مسیر نادرستی بوده كه باید از آن مسیر بازگشت.
سرپرست شركت آب منطقه ای خراسان رضوی گفت: ادامه روند كنونی برداشت آب یعنی نابودی، پس باید در مصرف آب تجدید نظر كرد و هیچ گزینه ای جز كاهش برداشت آب نداریم. باید هر كس به سهم خودش در بخشهای شرب، بهداشت، كشاورزی و بازچرخانی 'مصرف آب' را مدیریت كند.

* تمدن كاریزی
وی همچنین گفت: اصل و مبنای تمدن ایران 'كاریزی' بوده یعنی با خشكی سازگاری داشته است و پدران و نیاكان ما با نگاه سازگاری با خشكی، سرآمد مدیریت آب در جهان بودند. قنات پرافتخار قصبه گناباد، سد پرافتخار كولیت طبس و آب انبارها و سایر منابع آبی باستانی ایران زمین گویای این نگاه برجسته هستند.
علایی افزود: هر چه از این نگاه فاصله گرفته ایم به كج راهه و بیراهه رفته ایم. دوباره باید برگردیم به سازگاری با خشكی و در نهایت خدایی كه ما را خلق كرده فرموده است 'از آسمان آبی به اندازه خلق كردم' و اگر اندازه را نگه نداریم بدون شك با توسعه ای ناپایدار مواجه خواهیم شد. توسعه ناپایدار هم یعنی هدر دادن زمان، زمین و منابع.
وی ادامه داد: باید بتوان منابع آبی موجود را به درستی مدیریت كرد و قدر قطره قطره آب را دانست و بر این مبنا توسعه را شكل دهیم. توسعه ای سازگار با محیط زیست، آب محور و مردم محور.
سرپرست شركت آب منطقه ای خراسان رضوی گفت: در نگاه جدید مدیریتی منابع آب تشكلهای كشاورزی باید كار اصلی را انجام دهند یعنی تشكلهای قانونی كشاورزان در میدان عمل وارد شوند، كمك كنند و تمام تصدیگری حوزه حاكمیت آب را بر عهده بگیرند. این رویكرد خیلی هم جدید نیست

* مدیریت منابع آب عجین با مدیریت تامین و عرضه
مشاور وزیر نیرو در امور راهبردی و توسعه پایدار هم معتقد است كه ساختار مدیریت منابع آب ایران به صورت همه جانبه یعنی از دانش، سازمان و نیروی انسانی با مدیریت تامین و عرضه آب عجین شده است. یعنی همه خودشان را متكفل این دانسته اند كه آب بیشتری از هر منبعی عرضه كنند و ندیده شدن مدیریت مصرف، وضعیت بغرنج كنونی را حاكم كرده است.
دكتر محمد فاضلی اخیرا در نشستی در دانشگاه فردوسی مشهد افزود: معنای عجین شدگی این است كه در نظام تامین مالی، نیروی انسانی، تاكیدات، گفتمان سیاسی رهبران، مقامات، بوروكراتها و در همه چیز 'مدیریت عرضه و تامین آب' حضور دارد اما 'مدیریت مصرف' حضور ندارد.

* آبهای متفاوت
مشاور وزیر نیرو بر لزوم پرهیز از یكسانسازی و یك كاسه سازی در حوزه آب تاكید و بیان كرد: در بین عموم مردم و حتی مسئولان این تصور شایع است كه حالا كه بیشترین میزان مصرف آب در بخش كشاورزی است پس باید بر روی كاهش آب در این بخش تمركز كرد. در حالی كه وضعیت آب در جا به جای ایران كشور فرق می كند. مثلا در استان تهران عمده ترین مصرف آب در بخش آب شرب است و اصلا آب كشاورزی را هم گرفته اند و در بخش شرب استفاده می كنند.
وی افزود: ماهیت آب بخش شرب و آب بخش كشاورزی با یكدیگر متفاوت است. وضعیت آب استانها هم با هم متفاوت است، حوضه آبریز دشتها هم با هم فرق دارند و اگر همه اینها یكسان تصور شود و فكر شود كه می توان با همه یكسان برخورد كرد عواقب خطرناكی خواهد داشت.
فاضلی موضوع آب را یك واقعیت چندبعدی توصیف و بیان كرد: آب، با آب خیلی فرق دارد. یك آب تولید شده، یك آب از آسمان آمده، یك آب ذخیره چند صد هزار ساله است و یك آب دیگر در لوله منتقل شده است. یك آب ارزش زیست محیطی دارد و آبی دیگر ارزش حیاتی.
وی ادامه داد: آب در یك نقطه ارزش امنیتی دارد، در جایی ارزش اجتماعی اش بیشتر از ارزش اقتصادی است و در جایی دیگر معكوس است. پس درست است كه یك واژه آب داریم اما با آبهای متفاوتی مواجهیم.

* آب و اقتصاد سیاسی
استاد دانشگاه شهید بهشتی تهران همچنین گفت: در ایران نمی توان بدون توجه به اقتصاد آب، سازه ها، اقتصاد خرید رای و خرید محبوبیت، آب را هم تحلیل كرد. نمی توان از قیمتهای انرژی گذشت و آب را هم تحلیل كرد.
وی افزود: قیمت گذاری دو منبع آب و انرژی در كشور ما ملاحظات سیاسی دارند یعنی همه سیاستگذاران لحاظ می كنند كه قیمت آب و انرژی چه اثری بر محبوبیت و رای و سرنوشت سیاسیشان دارد.
فاضلی ادامه داد: با غلبه همین نگاه طی 60 سال گذشته كشاورزی و صنایعی در كشور ایجاد شده اند كه مبنایشان بر آب و برق تقریبا مجانی است و این مساله وابستگی به همین مسیر غلط را ایجاد كرده است و سازمان اداری كشور هم بلد است كه با همین قیمتها كار كند.

* تغییر اقلیم، سپر ناكارآمدی
مشاور وزیر نیرو در امور راهبردی و توسعه پایدار همچنین گفت: بسیاری تغییر اقلیم و كاهش باران را سپر تمام ناكارآمدیهای خود كرده اند و همه چیز را به گردن این وضعیت می اندازند. به استثنای سال 97، نمودار واقعی كاهش بارشها نشان می دهد طی 50 ساله اخیر میانگین كاهش بارشها فقط 14 درصد بوده است در حالی كه كشوری با 14 درصد كاهش بارش نباید وضعش این باشد.
وی افزود: كم آبی ویژگی اقلیم ایران است اما وضعیت پیش آمده از نتایج و پیامدهای بحران توجه نكردن به كم آبی است.

* گفت و گو
فاضلی ادامه داد: از الزامات رویكرد جدید وزارت نیرو در خصوص آب 'ارتقا فرهنگ گفت و گو' است كه البته نباید از این گفت و گو خوانش سیاسی داشت و به محض اسم بردن از گفت و گو در عرصه آب به یاد برجام دو و سه افتاد.
وی گفت: منظور از گفت و گو در این عرصه، گفت و گو همه ذینفعان از آب است كه باید منافعشان را تشخیص دهند و به صورت شفاف مشخص شود در مورد چه حرف می زنند.
این استاد دانشگاه افزود: در ساخت جدید، لازمه گفت و گو 'تشكلیابی' است چون نمی توان با فرد صحبت كرد و تا وقتی تشكل وجود نداشته باشد اصلا گفت و گو ثمربخش نیست لذا باید تشكل كشاورزان یا آب بران شهری یا آب بران حوزه صنعت و نیز سمنهای مختلف محیط زیست تشكیل و وارد گفت و گو در این عرصه شوند.
وی ادامه داد: همانگونه كه در دنیا اتفاقهای مهم در حوزه كارگری با توسعه اتحادیه های كارگری افتاده است اینجا هم با تشكیل اتحادیه های آب بران و در چارچوب اختیارات و مسئولیتها، این اتفاقات خواهد افتاد.
فاضلی گفت: 'خلق سرمایه اجتماعی و اعتماد' گام دیگر مورد توجه در این رویكرد است كه از جمعها، نشستها، كانالهای شبكه های اجتماعی و ساخت فیلم شروع می شود. برای تحقق بخشیدن به 'مدیریت مصرف آب' باید ائتلافهای اجتماعی نیز از بالاترین سطح ستاد در تهران و دولت تا پایین ترین فرد اداره شكل بگیرد.
وی الزام بعدی را 'باز توزیع اختیارات و مسئولیتها' ذكر و بیان كرد: نمی توان از مردم خواست مسئول باشند اما اختیار نداشته باشند. مثلا همان تشكلی كه اختیار دشتی را در دست می گیرد، در مصرف آب آن صرفه جویی می كند و آب را به میزان لازم در آبخوان نگاه می دارد باید اختیار حفر چاه جدید را هم داشته باشد، نه اینكه آن تشكل صرفه جویی كند و بعد شركت آب منطقه ای حفر چاه را به دیگری واگذار كند.

* تصحیح شناخت
مشاور وزیر نیرو همچنین گفت: برای تحقق 'رویكرد مدیریت مصرف آب' باید نقشه ذهنی آدمها تغییر كند زیرا با آدمهایی كه نقشه های ذهنشان همان رویه های 50 سال گذشته است راههای جدید طی نخواهد شد.
وی افزود: سالها خود را متولی عرضه آب دانسته ایم اما اصلا 'دانش مدیریت مصرف و تقاضا' تولید نشده است و نمی دانیم در مورد چه حرف می زنیم و سالهای سال تمام مدیریت مصرفمان در تیزر پخش كردن خلاصه شده است. باید آموزش نیروی انسانی هدف قرار گیرد و دانش چندرشته ای تولید شود. مثلا باید دانش 'اقتصاد آب، جامعه شناسی آب، انسانشناسی آب، حكومت آب، ارتباطات آب، حقوق آب و علوم سیاسی آب' شكل بگیرد.
فاضلی گفت: در حالی كه هنوز در جامعه ما از نسبت علوم اجتماعی و مساله آب پرسیده می شود فردی به نام خانم 'النا هرت روم' بابت پرداختن به مساله آب و بالاخص آبهای زیرزمینی ازهمین زاویه، جایزه نوبل گرفته است.
1922/1858