آغاز بهار، شروع جشنی باستانی و آیینی كهن در ایران است كه ایرانیان در همه جای جهان با پاسداشت آن، این سنت مهم را ارج می نهند. نوروز با همه جاودانگی و زیبایی هایی كه دارد اما با فراخور توسعه جهان، دستخوش تحولاتی شده، در سال های اخیر رواج شبكه های متعدد رسانه ای و ارتباطی دیدارهای حضوری روزهای نوروز را كمرنگ ساخته و نوع برگزاری این آیین را با تغییرهایی همراه كرده است.
«بابك امیری» عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران و پژوهشگر فضای مجازی می گوید كه با روی كار آمدن فضاهایی چون تلگرام تبریك گفتن های نوروزی، جای خود را به ارسال پیام های گروهی داده و این مساله پاسخگوی حس راحت طلبی افراد است. در ادامه گفت وگوی پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا را با او می خوانیم.
**نوروز دیجیتال حاصل توسعه تدریجی فضای مجازی
نوروز در گذشته های دورتر همراه با دید و بازدیدهای حضوری و مداوم بود كه 15 روز تعطیلات نوروزی در رفت و آمدها سپری می شد. این مساله جذابیت هایی داشت و برای بسیاری از اعضای خانواده به ویژه نوجوانان كاری تكراری بود كه علاقه ای به انجام آن نداشتند و دیدار با فامیل و بستگان دور اذیت كننده بود اما بزرگترهای خانواده برپایه سنتی دیرینه علاقه داشتند تا این مراسم و آیین را ادامه دهند. امروزه با گسترش ارتباطات مجازی، تعداد زیادی از جوانان دیگر علاقه ای به دیدن بستگان دورتر از خود نشان نمی دهند.
با آمدن تلفن های خانگی بخشی از این دید و بازدیدهای غیر ضروری با تبریك گفتن های تلفنی مرتفع شد و این مساله نشان می داد كه برخی از بزرگترها هم كمتر علاقه مند به برقراری دید و بازدیدهای حضوری هستند و مكالمه تلفنی برای عرض تبریك به خویشاوندان را ترجیح می دهند.
با روی كار آمدن تلفن همراه و شكل گیری پیامك، مكالمه های تلفنی نیز جای خود را به ارسال پیامك ها دادند و دایره دید و بازدیدها كوچك تر و مختص دیدار با خویشاوندان نزدیك شد. اینترنت و رسانه های مجازی بخش جدیدتر این موضوع محسوب می شوند و نوع جدیدتری از ارتباط ها شكل گرفت. در ایام نوروز پیام های تبریك مشابه، بارها از طرف اطرافیان دریافت و ارسال می شود و این تكراری بودن پیام ها نشان می دهد فردی كه پیام تبریك می فرستد، حتی حاضر نیست برای نوشتن یك پیام جدید وقت بگذارد.
اما با نفوذ پیام رسان تلگرام و دیگر پیام رسان های مشابه، اتفاقی كه افتاد این بود، یك ابزار ارتباطی قوی تر كه به راحتی روی تلفن های همراه نصب می شود و هزینه ارسال پیامك را نیز شامل نمی شود، جای همه این برنامه ها را گرفت. میزان استفاده از این فضا روز به روز در كشور بیشتر می شود، كسب و كارهای زیادی هم روی تلگرام فعال اند و نكته جالب این كه بیشتر انسان ها دستكم عضو چند گروه در تلگرام هستند. بنابراین تبریك های نوروزی و دید وبازدید ها در چند سال گذشته بیشتر متمركز بر فعالیت در این گروه های تلگرامی شد و افراد ترجیح می دهند با ارسال یك پیام تبریك گروهی، تبریك فردی هم ارسال نكنند.
یك پژوهشگر انگلیسی، كاوشی را در یك روستای آن كشور انجام داد كه مشخص می كرد هر انسان می تواند 150 تن را در ذهن خود به عنوان اعضای شبكه حفظ كند. این 150 شخص در چند لایه قرار می گیرند، لایه نخست حدود پنج فرد شامل دوستان بسیار صمیمی می شود، لایه دوم حدود 10 تن از دوستان دورتر و به همین ترتیب این پژوهش را ارایه كرد. بررسی این كاوشگر را می توان تعمیم داد به این كه همه افراد این 150 تن را در ذهن خود دارند و محدودیتی كه وجود دارد، محدودیت ذهن انسان است و این كه فرصتی برای برقراری تعامل میان خود را ندارند. فناوری و ابزارهایی مانند تلگرام، اینستاگرام، توییتر و... برای یادآوری بقیه كسانی كه در شبكه ذهن هستند و فراموش شده اند، كمك كرده اند.
رفتار مردم و بررسی عملكرد آنها در ایام نوروز می تواند نتایج مهمی را آشكار سازد. ارسال و دریافت پیام های تكراری و ارسال یك پیام همزمان به چندین شخص از مخاطبان نشان می دهد استفاده از تلگرام برای ارضای حس راحت طلبی انسان مفید واقع شده است. تلگرام و اینستاگرام با كاركردهای متفاوت و مجزا در ایران پیشگام هستند و دیگر شبكه های موبایلی نیز به فراخور تمایل افراد مورد استفاده قرار می گیرند.
در مبحث فناوری زمانی كه افراد در اطراف انسان از پلتفرم(بستری است كه در آن برنامه های نرم افزاری نوشته شده و تحت ویژگی های واحدی قابل اجرا هستند) استفاده می كنند، دیگر اشخاص هم مجبور به استفاده از آن پلتفرم می شوند. در خارج از ایران فیسبوك و در ایران اپلیكیشن یا نرم افزاری چون تلگرام فراگیر شده، به گونه ای كه مقاومت در استفاده نكردن از این پیام رسان ها بی فایده است و به دلیل فراگیر شدن، بسیاری از مسایل كاری و غیره بستگی به استفاده از این نرم افزارها دارد.
امروزه بیشترین تعامل افراد روی این پلتفرم ها شكل می گیرد. محتواهای علمی، كاری، ارسال فیلم، عكس و ... همگی بر روی این نرم افزارها در حال انجام شدن است و از آنجایی كه پیدا كردن مطالب و دسترسی به محتوا نیز بسیار راحت شده است، تصور می شود كه روز به روز نقش پیام رسان هایی مانند تلگرام را پررنگ تر می كند.
**نگاهی به یك پژوهش درباره نوروز دیجیتال
رسانه های مجازی و شبكه های اجتماعی مانند فیسبوك، توییتر، اینستاگرام و... دارای نقش ترویجی در جامعه هستند. در بسیاری از مواقع، افراد اطلاعات دقیقی درباره گذشته رویدادهای باستانی و رویدادهای تاریخی مانند عید نوروز و دیگر مناسبت ها ندارند، بنابراین فضای مجازی با سرعت زیادی به شكل پر رنگ در این بخش ها وارد شده اند.
بررسی دیتاها در این زمینه نتایج جالبی ارایه داده اند. بخش بیشتری از مطالب و اطلاعات منتشر شده از طرف كاربران شبكه های مجازی در سال گذشته نشان می دهد كه بیشترین فعالیت ها در این فضاها، جنبه تبلیغاتی داشت. شركت ها با كاربردهای تجاری مختلف از فرصت عید نوروز استفاده كرده بودند، برای این كه كسب و كار خود را عرضه كنند.
مرحله بعدی این پژوهش، جست وجو در فضای مجازی با هشتگ نوروز 96 بود و طی آن مطالب منتشر شده از طرف كاربران اینستاگرام استخراج شد. بیش از 200 هزار مطلب كه بیشتر به وسیله كاربران نسل جوان و در سن 22 تا 28 سال ارسال شده بود، به دست آمد. این كاوش نشان داد كه بیشترین میزان حضور و فعالیت در فضای مجازی اینستاگرام مربوط به نسل جوان زیر 30 سال بود. پر كاربردترین كلیدواژه هایی كه در انتشار این مطالب در نوروز 1396 خورشیدی مورد استفاده قرار گرفت شامل نوروز 96، دختر، هدیه، عشق، نوروز، خنده و گُل بود.
این كاوش همچنین نشان داد كه هر چقدر طول كپشن یا متن های زیر تصاویر در مطالب منتشر شده كاربران طولانی تر بود، میزان مشاركت و واكنش دیگر كاربران در این فضا بیشتر و تعداد لایك و كامنت های بیشتری از آن خود می كرد.
نكته قابل تامل در این پژوهش این است كه بیشتر افراد فعال در اینستاگرام، اشخاص دیگر را منشن(نام بردن) یا تگ(برچسب) نكرده بودند، بیش از هفت درصد یك شخص را منشن كرده بودند و 10 درصد نیز تا پنج شخص را منشن كرده بودند. این در حالی است كه كاربران در مطالب ارسالی به طور معمول علاقه مند هستند تا افراد خاصی را كه برایشان مهم هستند، تگ و منشن كنند تا مطالب آنها از طرف افراد مذكور دیده شود. كمرنگ بودن این مساله نشان دهنده تنهایی این كاربران بود و این كه مخاطب خاصی مد نظر آنان نبوده است.
جنسیت حدود 65 درصد از این كاربران دختر و 35 درصد نیز پسر به شمار می رفت. درصد زیادی از پست ها، تنها ارسال شده بودند و لایك و كامنتی نداشتند. همچنین در بررسی و مقایسه میان سال نو ایرانی با سال نومیلادی در كشورهای غرب و شرق آسیا مانند چین و چند كشور دیگر نیز رفتار مشابه رفتار كاربران ایرانی دیده شده است.
**تیغ دولبه فضاهای مجازی و دیجیتالی
رسانه های مجازی مانند یك تیغ دو لبه هستند؛ می توانند در دست یك سارق یا قاتل باشند تا به نابودی افراد منجر شوند یا در دست یك پزشك جراح برای نجات جان انسان ها باشند. هدایت افراد در استفاده از فضاهای مجازی می تواند تاثیر مثبت در زندگی داشته باشد، آگاهی انسان را نسبت به اطراف بالا ببرد، كیفیت زندگی را بهتر كند و انسان را از تنهایی در آورد.
حتی پدربزرگ ها و مادربزرگ ها نیز با برقراری ارتباط در فضای مجازی با فرزندان، نوه ها و دیگر بستگان خود روحیه بهتری پیدا می كنند و درگیری در این فضا می تواند حال بهتری برای آنها ایجاد كند. به عبارتی دور بودن از اعضای خانواده را به نوعی جبران و آنها را به هم نزدیك می كند. به طور قطع استفاده از محتواهای نامربوط از طرف كاربران می تواند آسیب رسان باشد. زمانی كه تولید محتوای قوی صورت نگیرد، ضعیف عمل شود و خوراك لازم برای افرادی كه می خواهند با وبگردی، تعطیلات خود را سپری كنند تهیه نشود، بهره وری از فرصت صورت نخواهد گرفت و فرصتی برای رقبا ایجاد می كند تا بدترین محتوا را در اختیار افراد قرار دهند.
*گروه اطلاع رسانی
پژوهشم**9428**2002**9131
ایرنا پژوهش، كانالی برای انعكاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearch همراه شوید.
تهران- ایرنا- توسعه روز افزون فضای مجازی و نقش انكار ناپذیری كه در بخش زیادی از اوقات زندگی افراد جامعه بازی می كند، سبب شده است تا سنت دیرینه نوروز هم در سایه این دگرگونی اجتماعی قرار گیرد.