این اثر تاریخی و دیدنی در دهستان 'سلامی' واقع در 25 كیلومتری شمال شهر خواف و 90 كیلومتری تربت حیدریه از بناهایی است كه حكایت از اهمیت و اقتدار سیاسی اجتماعی منطقه خواف در گذشته دارد و با منظره زیبای خویش سالانه هزاران گردشگر را به سوی خود جلب می كند.
شهر سلامی از قدیمی ترین آبادیهای معروف در ناحیه خواف است و تاریخ آوازه اش در قرون اولیه اسلامی طنین بلندی دارد.
كوشك سلامی قصری است قدیمی كه اندام غول آسایی را در هیات كنونی خود به نمایش می گذارد.
تا سال 1326 شمسی این بنا به صورت تلی از خاك بود كه ویرانیهای عمارتی كهن را در دل خود حفظ می كرد و مردم سالها پیش خاك این تل را به عنوان كود كشاورزی و شوره به مزارع اطراف حمل می كردند و حتی به خاطر حفره های وسیع و ژرفی كه در دل تپه ایجاد شده بود كشاورزان احشام خود را به درون این حفره ها می راندند.
كشف بنای قصر به همین دلیل بود كه رخ داد زیرا مردم در تعقیب احشام خود به راهروها و خلل بنا راه یافتند و بر آنچه در دل خاك می گذشت آگاهی یافتند.
در همان دوره بود كه مرحوم قریشی از سال 1326 خاكبرداری و تجدید بنای قصر را وجهه همت خویش قرار داد.
محمد قریشی از شهروندان دوستدار میراث فرهنگی و تاریخ بود و در زمانی كه كوشك سلامی تلی از خاك بود آن را از مالكش خرید و اقدام به احیا و بازسازی بنا با هزینه شخصی كرد، اما فوت آن مرحوم به واسطه عدم حضور وارثان در ایران موجب شد تا روز به روز این بنا از شوكت گذشته خود دور شود و دوباره مسیر تخریب را در پیش گیرد.
ساختمان كوشك در اصل و از روی انگاره های بازمانده دارای سه طبقه بوده كه فقط طبقه همكف و اول آن تا حدی قابل تعمیر بود و طبقه دوم كاملا از نو ساخته شد.
پس از بازسازی كوشك از همان سال 1330هجری شمسی به بعد خاكبرداری پیرامون قصر شروع شد و كار توسعه و تسطیح پیگیری شد تا باغی وسیع و سرسبز عمارت را در بر گرفت.
در مورد تاریخ احداث بنا اطلاعات چندانی در دست نیست اما از قراین چنین بر می آید كه این كوشك تا زمان سلجوقی پابرجابوده است.
دلایل این احتمال متعدد است از جمله اینكه چون عمارت كوشك در زمان تالیف 'نزهت القلوب' موجود بوده و حمدالله مستوفی به آن اشاره كرده است كه 'ملك زوزن در آنجا عمارت نیكو بساخت' بنابراین وجود قصر تا آن زمان مسلم است.
از طرفی چون در گیرودار حملات مغول و تاخت و تاز ایلخانیان و تیموریان آسودگی خاطری برای برآوردن اینگونه بنای عظیم نبوده طبعا ایجاد كوشك باید به زمانهای پیش از حمله مغول مربوط شود.
دیگر آن كه وقتی 'ركن الدین محمود سیستانی' در سال 695 هجری قمری حصارهای سلامه را گشود یك سال و نیم تمام در این قلعه اقامت گزید و این نشان می دهد كه در آن زمانها جایگاهی در خور اقامت طولانی امیری صاحب نام مانند او در سلامه وجود داشته تا دلبستگی او را فراهم آورد.
اگر چنان اقامتگاهی بوده است لاجرم نمی توانسته جایی جز این كوشك باشد.
به علاوه در احوال 'ملوك زوزن' آمده است 'خواجه زوزن كه از طرف خوارزمشاه تخت كرمان را داشت قلعه سلامه بر زوزن را عمارت كرد' یعنی اینكه كه در اواخر قرن ششم هم سلامی دارای تاسیسات قابل اعتنایی بوده است.
عمارت قصر نیز نوعی پایگاه سوق الجیشی و قلعه نظامی به حساب می آید و می تواند مصداق عملیات خواجه زوزن و محمود سیستانی هم واقع گردد.
قولهای دیگری هم هست كه بنا را منتسب به 'امیر ارغش زاوه ای' ملك مستقل خواف و زوزن متوفی 563 و نیز امیر علیشیر نوائی (906 ه.ق) می داند و برخی احداث این ساختمان را به حدود 900 سال قبل می دانند و معتقدند كه در هنگام حمله مغول به ایران این ساختمان ویران و به زیر خاك رفته است.
البته برای هیچكدام از اینها گواهی در دست نیست اما طبق نظر برخی پژوهشگران شالوده اصلی بنا به قبل از اسلام می رسد.
این عمارت به صورت مربعی است با ابعاد30 در 35 متر و اندازه پی های آن 5.1 متر می باشد.
ارتفاع تقریبی 12متر از كف باغ تا سقف طبقه دوم، متجاوز بر 60 پله با شیبی ملایم از پاگردی به پاگرد دیگر اوج گرفته است.
ارتفاع كم و پهنای زیادتر از معمول پلكان، این فكر را در بیننده القا می كند كه صاحب قصر می توانسته است سوار بر اسب خود را به بام عمارت برساند.
عمارت در طبقه اول كه نماینده كامل استقرار بیوتات آن است دو راهرو دارد كه به شكل علامت بعلاوه یكدیگر را قطع كرده اند.
عرض راهروها سه متر و طول هر كدام 13متر است و در هر راهرو دو اطاق بسیار بزرگ وجود دارد كه از پنجره هایی مورب نور می گیرند.
پنجره ها طوری در عمق دیوار های ضخیم تعبیه شده اند كه نه آفتاب و نه نگاه را به درون آن راهی نیست و این تدبیر ضمن اینكه هوای داخل را از هجوم مستقیم سرما و گرما ایمن نگاه می دارد حافظ ساكنین اطاق از تیراندازی احتمالی نیز بوده است.
تغییراتی كه در طول بازسازی بنا اتفاق افتاده در نمای خارجی می باشد و داخل ساختمان دست نخورده برجای مانده است.
در فضای داخلی در انتهای هر راهرو ایوانی است رو به یكی از جهات قصر و ساختمان بدین گونه بر جهات اربعه اشراف دارد.
پوشش آجری قصر مربوط به بازسازی بدنه اصلی است كه مرحوم قریشی انجام داده است.
همچنین روایت است كه بر اطراف كوشك خندقی حفر كرده بودند كه به فاصله 20 متر از بنا دایره وار عمارت را در بر می گرفته كه خود دلیلی است بر استفاده سوق الجیشی از بنا كه با دیوار های عظیم و ستبر خویش به مثابه دژی تسخیر ناپذیر می نموده است.
طبقه همكف را فعلا بیوتات و انبارها اختصاص داده اند و تركیبی داشته غیر از آنچه در طبقه اول دیده می شود. طبقه دوم آپارتمان كوچكی است كه از نظر زیربنا گوشه ای از كف بام را پوشانده است و با داشتن چندین اطاق مفروش و مبله ظاهرا اختصاص به خانواده قریشی دارد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خواف در این زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: بنای كوشك سلامی یا سلامه جزو آثار تاریخی مهم و برجسته این شهرستان می باشد كه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و دارای مالك خصوصی است.
مرتضی باعقیده افزود: یكی از وارثان مرحوم محمد قریشی با خرید كامل این بنا از سایر وراث، قصد بازسازی بنا و ایجاد یك هتل سنتی را در همین محل دارد لذا هرگونه مرمت و بازسازی در این اثر منوط به تهیه و تكمیل طرح ساخت هتل است.
وی در توضیح عنوان كوشك برای این بنا نیز گفت: به هر بنا و كاخی كه داخل یك باغ باشد 'كوشك' گفته می شود و خطاب كردن كوشك سلامی به نام 'قصر بلقیس' نیز بیشتر ریشه در فرهنگ عامیانه دارد و هیچ مستندی در زمینه چرایی خطاب این بنا با این نام وجود ندارد.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خواف در مورد آخرین وضعیت مرمتی این بنا نیز افزود: امسال اعتباری برای مرمت آن نداریم اما پارسال با توجه به قرار داشتن اصل بنای كوشك سلامه كه با خشت خام و گل ساخته شده كمربند زه كشی دور باغ ایجاد شد و تا نهایی شدن طرح ساخت هتل سنتی دیگر طرح مرمتی در این بنا اجرا نمی شود.
وی اظهار كرد: تاكنون 450 اثر تاریخی و فرهنگی در شهرستان خواف شناسایی و از این تعداد 92 اثر مورد در فهرست آثار ملی ایران شده است.
وی گفت: سه اثر از آثار ملی خواف نیز در انتظار ثبت در فهرست آثار یونسكو قرار دارند كه شامل آسبادهای نشتیفان، مدرسه غیاثیه خرگرد و مسجد ملك زوزن خواف است.
سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: وجود 1500 اثر تاریخی، فرهنگی در فهرست آثار ملی و ظرفیت شناسایی 10 هزار اثر تاریخی دیگر در این استان نشان و نمادی از عمق تاریخ آن است.
حسین اصغری افزود: حفاظت و صیانت از آثار تاریخی ثبت شده و حتی ثبت نشده در فهرست آثار ملی از وظایف این اداره كل و یگان حفاظت میراث فرهنگی است كه البته وجود قوانین مربوط به آثار ملی در این زمینه كار را تسهیل كرده است.
وی اظهار كرد: هرگونه تجاوز و تعرض به عرصه آثار تاریخی ثبت ملی و ثبت نشده با تمام قوت انجام می شود و تلاش برای شتاب در ثبت ملی آثار ثبت نشده از تلاشهای در حال انجام است.
وی ادامه داد: با توجه به وسعت و تعدد آثار ارزشمند تاریخی و فرهنگی تعداد نیروهای یگان حفاظت پاسخگوی این حجم عظیم نیست و مردم، دوستداران میراث فرهنگی و انجمنهای دوستدار میراث فرهنگی بهترین همكاران و كمك ما در عرصه حفاظت و صیانت از آثار تاریخی هستند.
اصغری گفت: رونق و فعالیت سازمانهای مردم نهاد دوستدار میراث فرهنگی اخیرا افزایش مطلوبی داشته است.
وی افزود: تلاش می شود با توجه به میزان بودجه های مرمتی و بازسازی، مرمت و بازسازی آثار تاریخی با در نظر گرفتن شرایط و اولویت هر اثر انجام شود.
وی ادامه داد: شهرستان خواف مملو از آثار تاریخی متعدد و ارزشمند است و حفاظت و صیانت از اثر تاریخی كوشگ سلامه نیز همانند دیگر آثار ارزشمند جزو اولویتها و آثار مهم استان محسوب می شود.
شهرستان 122 هزار نفری خواف در 267 كیلومتری جنوب مشهد قرار دارد.
7496 / 6053 گزارشگر: آرزو جاودانی ** انتشار دهنده : محمد حسین علی مقدم
مشهد- ایرنا- قصر تاریخی بلقیس یا كوشك سلامی با قدمتی افزون بر 9 قرن در نزدیكی شهرستان خواف واقع در جنوب خراسان رضوی برگی از تاریخ هزاران ساله این خطه در پهنه تمدن ایران شناخته می شود.