به گزارش ایرنا، نوروز برابر با اول فروردین ماه (روزشمار خورشیدی)، جشن آغاز سال نوی ایرانی و یكی از كهن ترین آیین های به جا مانده از دوران ایران باستان است، نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال نو محسوب می‌شود و در برخی دیگر از كشورها تعطیل رسمی است.
بنا به پیشنهاد جمهوری آذربایجان، مجمع عمومی سازمان ملل در نشست چهارم اسفند 1388 (23 فوریه 2010) 21 ماه مارس را به عنوان روز جهانی عید نوروز، با ریشه ایرانی به رسمیت شناخت و آن را در تقویم خود جای داده است.
در متن به تصویب رسیده در مجمع عمومی سازمان ملل، نوروز، جشنی با ریشه ایرانی كه قدمتی بیش از سه هزار سال دارد و امروز بیش از 300 میلیون نفر آن را جشن می‌گیرند، توصیف شده‌است.
پیش از آن در تاریخ 8 مهر 1388 خورشیدی، نوروز توسط سازمان علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد، به عنوان میراث معنوی، به ثبت جهانی رسیده بود، در 7 فروردین 1389 نیز نخستین دوره جشن جهانی نوروز در تهران برگزار شد و این شهر به عنوان «دبیرخانه نوروز» شناخته شد.
ایرانیان باستان از نوروز به عنوان «ناوا سرِدا» به معنی سال نو یاد می‌كردند، مردمان ایرانی آسیای میانه در دوره‌های سغدیان و خوارزمشاهیان، نوروز را نوسارد و نوسارجی، به معنای سال نو می‌نامیدند.
عید نوروز توسط تمام قوم های ایرانی در میان اهالی شهر و روستا و عشایر با هر طبقه اجتماعی برگزار می شود، ایرانی ها، نوروز را در آغاز سال و آغاز گردش طبیعت، جشن می گیرند و معتقدند كه سالی دیگر گذشته و بایستی كهنگی ها را به سال كهنه واگذاركرد.
استان مركزی هم با توجه به قدمت و تاریخ كهن خود، آداب و رسوم و عقاید مذهبی و اجتماعی خاصی را مرتبط با این مناسبت دارد كه از جمله آن می توان به آیین قالیشویان مشهد اردهال، بیل گردانی شهر نیم ور، رسم اهو اهو روستای خورهه، جشن كوسه ناقلدی یا جشن سده روستاهای استان، مراسم كردعلی شهرستان خمین، مراسم باران خواهی تفرش و انواع بازی ها و رقص های محلی، اشاره كرد.
*** آیین تحویل سال در مركزی
به هنگام تحویل سال همه افراد خانواده در منزل بزرگ فامیل یعنی پدر یا پدر بزرگ خود جمع می‌شوند و دور سفره هفت سین می‌نشینند و قرآن می‌خوانند و گاه با حافظ نیز تفال می‌زنند، برخی نیز با حضور در قبور شهدا و از درگذشتگان آغاز سال جدید را در كنار عزیزان شان در بقاع متبركه و اماكن مذهبی آغاز می كنند.
سفره‌های هفت سین مردم استان مركزی مزین به سبزی، سیر، سنجد، شیرینی، تخمه، نقل، كشمش، نخود، علف سبز، تخم‌مرغ رنگ شده، انواع میوه‌ها و آیینه قرآن و شمع و چراغ است و بعد از تحویل سال كوچك ترها دست بزرگ ترها را بوسیده و همه با هم روبوسی می كنند و عید را به یكدیگر تبریك می‌گویند.
*** آیین نوروز در شهر اراك
مردم اراك با خانه تكانی و شستشوی وسایل زندگی به استقبال از نوروز می روند، محل زندگی را پاكیزه و مرمت می‌كنند.
این روزها حاجی فیروز با لباس نیم‌تنه قرمز و كلاه قرمز و صورت سیاه شده با دایره زنگیش میهمان خیابان ها و كوچه ها در اراك است و با خواندن اشعار فولكور نوید بهار را می دهد و مردم به شكرانه یك سال سلامت به او انعام می پردازند.
*** بازی رشكی و ماسی
رشكی و ماسی از جمله آیین‌های كهن نوروزی خوانی است كه در گذشته در شهر اراك رواج داشته است. این آیین در انتهای فصل زمستان به ویژه در هنگام سختی سرما برای گذران اوقات فراغت و ایجاد شور و شادی در مردم انجام می‌شد و موسم بهار را نوید می‌داد برای انجام این نمایش 2 شخصیت لباس قرمز پوشیده و كلاه مخصوصی را بر سر می‌گذاشتند. سپس تعدادی زنگوله به خود آویزان می‌كردند و به درب خانه‌ها می‌رفتند و با حركت دادن خود و به صدا درآوردن زنگوله‌ها ترانه های شاد سر می دادند.
*** آیین شال سان ماخ (تخم تخم)
این آیین در اغلب روستاهای استان مركزی مرسوم بوده است كه شب عید، بعد از شام تعدادی از جوانان روستا به صورت تكی یا در گروه های دوتایی و سه تایی برای گرفتن عیدی به منازل دیگران می رفتند،آنان كیسه ای را با طناب از روی پشت بام منزل همسایگان جلوی در خانه ها آویزان می كردند و در حالی كه خود روی پشت بام مخفی می شدند، با اشعار خاصی از صاحب خانه تقاضا می كردند كه هدیه ای را داخل كیسه قرار دهد.
*** روز علفه
در این شب در شهر خمین سعی می كنند در همه اتاق ها چراغ روشن كنند، در روستای مكان در روز علفه، مقداری علف سبز از كنار جوی آب می چینند و در طاقچه اتاق نشیمن می گذارند. در روستای خوگان نیز در روز علفه از كنار جوی آب مقداری علف سبز می چینند و بر سر در همه اتاق های منزل نصب می كنند. مردم این روستا بر روی پشت بام منزلشان آتش روشن می كنند و سعی می كنند اولین آتش را بر روی پشت بام منزلی روشن كنند.
*** چهارشنبه آخر سال در كمیجان
اگر چه آیین چهارشنبه سوری در تمامی نقاط استان انجام می شود اما در كمیجان ، قبل از عیدنوروز 2 بار آتش روشن می كردند یك بار روز سه شنبه عصر و درواقع شب آخرین چهارشنبه سال را 'كوله چارشمه '(چهارشنبه سوری ) حساب كرده و یك بار هم شب قبل از تحویل سال دوباره بربام ها آتش می افروختند.
در این رسم مقداری هیزم و چوب و بوته و خلاشه را به پشت بام می بردند و در ساعتی كه هوا غروب می كرد ، آن را روشن و با شادی وشور و هلهله از روی می پرند.
*** آیین شب عید روستای قورچی باشی خمین
در شب عید همه كوچكترها به منزل بزرگترها می روند و مادر خانواده در آن شب شام را رشته پلو تدارك دیده است و در شب عید بازی كه عوام شهر به آن تخ تخی می گفتند انجام می دادند بچه ها یواشكی برای اینكه كسی آنها را نشناسد از روی پشت بام ها می روند و پارچه ای را كه به آن طنابی وصل بود را از دریچه خانه (سوراخی برای بیرون رفتن بود زغال كرسی و جلوگیری از گاز گرفتگی) آن را آویزان می كردن و صاحبخانه داخل پارچه پر از تخم می كرد و بچه ها آن را بالا می كشیدند.
*** آیین شال اندازی
در بسیاری از روستاهای استان مركزی رسم است جوانانی كه نامزد دارند از روی بام خانه دختر، شال خود را پایین می‌اندازند و دختران در گوشه شال، شیرینی و تخمه می‌پیچند. این رسم را شال‌اندازی می‌گویند.
*** سمنوپزان
مهمترین نذری ها و غذاها رسم سمنوپزان است كه برای برآورده شدن حاجات و طلب شفای عاجل بیمار خود، ریشه گندم نذر حضرت صدیقه كبری می كنند. در ماه اسفند در بیشتر خانه ها دیگ سمنو برپا و پس از حدود 12 ساعت با تلاش زنان سمنوی نذری پخته و دم كشیده می شود و صبح زود به نیت تبرك بین اهالی محل توزیع می شود.
*** فتیر نوروز(نان ننه پیر)
فتیرپزی از سنت های به جا مانده از گذشته های دور اهالی استان مركزی به خصوص شهر اراك در روزهای نوروز است در گذشته های دور همزمان با فرا رسیدن عید نوروز و یا دیگر اعیاد مذهبی و ملی، زنان به كمك سایر اعضای خانواده فتیر كه به اسامی دیگری چون نان شیرمال، كسمه، و در بعضی اقوام نان ننه پیر خوانده می شود آماده می كردند.
اهالی یك محل یا شماری از خانواده های فامیل در خانه یك نفر به خصوص فردی كه مسن تر بوده جمع می شدند و فتیر مخصوص نوروزرا می پزند.
*** آیین جشن كوسه ناقالی
براساس یك سنت دیرینه هر ساله كشاورزان و دامداران برخی روستا های استان مركزی با گذشت چهل روز از زمستان و پنجاه روز مانده به نوروز یعنی دهم بهمن ماه جشن كوسه ناقالی برگزار می كنند.
مردم معتقدند آمدن ناقالی خیر و بركت را به همراه می آورد و آغاز سالی با بركت را نوید می دهد، با برگزاری جشن ناقالی مردم خوشحال می شوند چون بر این باورند كه كمر زمستان شكسته و بهار نزدیك است.
در این آیین شماری از چوپانان و جوانان و نوجوانان در نقش داماد (كوسه)، عروس با پوشیدن لباس ها و كلاه هایی از پوست و بستن زنگوله هایی به خود به در خانه ها رفته و شعر معروف « ناقالدی گُنده گنده، چهل رفته پنجاه مانده » را خوانده و پایكوبی می كردند. اگر صاحب خانه انعام و نیاز كوسه را كمی دیر می آورد، كوسه غش می كرده و از آنجا كه غش كردن كوسه را بَدیُمن می دانستند به محض آمدن كوسه، تنقلات، خوراكی و پول برای كوسه می آوردند.
این رسم كه به لحاظ ریشه های تاریخی در شمار نمایش های آیینی آورده می شود، به نام های كوسه گری در تفرش، كوسه كوسه در ساوه، كوسه گَلدی در روستاهای شاهسون نشین و نقاط ترك نشین، ناقالدی در اراك و مانند این هاست و با تفاوت هایی در سایر مناطق ایران نیز وجود داشته است.
جشن كوسه ناقلدی یادآور جشن سده (از جشن های ایران باستان) است كه مردم با پشت سرگذاشتن سرمای شدید زمستان، نوید فرا رسیدن نوروز را جشن می گرفتند.
*** نوروز در دلیجان
مردم شهرستان دلیجان نیز نوروز را با شور و هیجان غیر قابل وصف جشن می‌گیرند. یكی از رسوم گذشته در این منطقه 'هله هله ' است. در این رسم كه پنجاه روز ماند به عید انجام می شد، عده ای از جوانان در حالی كه كوله هایی روی دوش خود داشتند، دور هم جمع می شدند. یكی از آنان لباس زنانه می پوشید و دیگری به نقش تگه ( بز) در می آمد و زنگوله های زیادی به كمر خود می بستند و در روستا به راه می افتند و با سر و صدا و شادی می خواندند:
هله، هله، هو، هو صد به غله ، هو، هو. یعنی : صد روز به جمع آوری غله ( گندم و جو) مانده است. پنجاه روز به نوروز داریم.
*** نوروز در محلات
در محلات چند روز قبل از عید، مردم شروع به تمیز كردن خانه‌ها و شستن قالی‌ها می‌كنند، پنبه لحاف كهنه را دوباره حلاجی كرده و تمام خانه را آب و جارو می‌كنند.
مردم این شهرستان از یكی از 2 هفته مانده به عید، عدس، نخود، ماش یا گندم سبز می‌كنند و در آخرین پنجشنبه سال بر سر مزار اموات خود رفته و سپس به دیدار كسانی كه به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند، می‌روند و با خود گلاب، خرما و حلوا می‌برند.
در روستای خورهه محلات قبل از تحویل سال عده‌ای به امامزاده حكیمه خاتون می‌روند و بعد به خانه خود رفته و پس از تحویل سال نیز مراجعت مجدد به امامزاده دارند و به این كار زیارت 2 ساله می‌گویند.
مردم شهرستان دلیجان نیز نوروز را با شور و هیجان غیرقابل وصف جشن می‌گیرند، یكی از رسوم گذشته در این منطقه هله‌هله است، این مراسم 50 روز به عید مانده انجام می‌شد، عده‌ای از جوانان در حالی كه كوله‌هایی روی دوش خود داشتند، دور هم جمع می‌شدند، یكی از آنها لباس زنانه می‌پوشید و دیگری به نقش تگه(بز) در می‌آمد و زنگوله‌های زیادی به كمر خود می بستند و در روستا به راه می‌افتاندند و با سر و صدا و شادی می‌خواندند: هله، هله، هو، هو صد غله، هو، هو یعنی 100 روز جمع‌آوری غله (گندم و جو) مانده است، 50 روز به نوروز داریم.
در شهرستان محلات كاسه ماستی را در سفره می‌گذارند و اعتقاد دارند كه ننه پیرزن میآید و انگشت به ماست می‌زند و بدین ترتیب ماست بركت پیدا می‌كند. در گذشته به جای سفره هفت سین در موقع تحویل سال سینی بزرگی مرسوم به مجمع را پر از بادام فندق پسته شیرنی، سبزی تخم‌مرغ رنگ شده، كشمش، نخودچی، گردو، انجیر خشك و آیینه و قرآن می‌كردند آنها معتقد بودند در موقع تحویل سال تخم‌مرغ در سینی تكان می‌خورد، حیوانات نشخوار می‌كنند و آب از حركت می‌ایستد، هر كس در این وقت دعایی بكند، دعایش مستجاب می‌شود، آنها به سفره هفت سین سرفه سال می‌گفتند. در دید و بازدید بعد از تحویل سال، كوچكترها به دیدن بزرگترها می‌روند و عید مباركی می‌كنند و عیدی می‌گیرند
*** نوروز در خمین
آخرین روز سال علفه نام دارد، در این شب مردم شهر خمین سعی می‌كنند در همه اتاق‌ها چراغ روشن كنند. در روستای مكان در روز علفه مقداری علف سبز از كنار جوی آب می‌چینند و در طاقچه اتاق‌نشیمن می‌گذارند. در روستای خوگان در روز عرفه از كنار جوی آب مقداری علف سبز می‌چینند و بر سر در همه اتاق‌های منزل نصب می‌كنند و نیز بر روی بام خانه‌ای آتش روشن می‌كنند.
در آغاز سعی می‌كنند بر روی بام خانه‌ای آتش روشن كنند كه در آن سال یكی از افراد خانواده‌اش مرده باشد. در این شب بچه‌ها پشت در خانه‌های روستاییان می‌آیند و از هر منزل تخم‌مرغ پخته و شیرینی می‌گیرند.
در روستای دره شور در روز علفه مقداری علف از بیابان می‌چنیند و داخل طاقچه می‌گذارند و كنارش آیینه، قرآن و چراغ روشن می‌گذارند.
به هنگام تحویل سال همه افراد خانواده در منزل بزرگ فامیل یعنی پدر یا پدر بزرگ خود جمع می‌شوند و دور سفره هفت سین می‌نشینند و قرآن می‌خوانند و گاه با حافظ نیز تفال می‌زنند.
بر سر سفره‌های هفت سین انواع خوراكی‌ها مانند سبزی، سیر، سنجد، شیرینی، تخمه، نقل، كشمش، نخود، علف سبز، تخم‌مرغ رنگ شده، انواع میوه‌ها و آیینه قرآن و چراغ نفتی می‌گذارند و بعد از تحویل سال كوچكترها دست بزرگترها را بوسیده و همه با هم روبوسی می‌كنند و عید را به یكدیگر تبریك می‌گویند، سپس بزرگ خانواده به هر یك از حاضرین دو عدد تخم مرغ و یك جفت جوراب و یا پول عیدی می‌دهد، پس از آن نیز به خوردن خوراكی‌های داخل سفره مشغول می‌شوند. پختن رشته پلو در شب عید بسیار مرسوم است.
این امر اشاره به پیوستگی رشته زندگی و محبت‌ها دارد، در روستای دره‌شور از توابع شهرستان خمین در ظهر روز عید آشی به نام جودوغ می‌پزند و در شب عید غذای ویژه این شب یعنی سبزی پلو با ماهی، پخته می‌شود.
در روستای برزیجان از توابع شهرستان محلات در مجمع‌ای گندم بو داده و تخم مرغ می‌گذارند و معتقدند كه این غذاها متعلق به قره یا پیرزن است كه در موقع عید میآید و سهم خود را برمی‌دارد، علاوه بر آن نان‌های سوراخ‌دار می‌پزند و داخل مجمع می‌گذارند تا پیرزن بیاید و از آن بخورد.
در روستای قیدو از توابع شهرستان خمین، همه اهالی روستا با خود میوه و شیرینی می‌آورند و در مسجد محل جمع می‌شوند و مراسم دید و بازدید عمومی را آغاز می‌كند. معمولا تا سه روز رفتن به خانه بزرگترها به صورت دسته جمعی ادامه می‌یابد و پس از آن هر یك از افراد یك روز را برای بازدید مشخص می‌كنند.
*** نوروز در ساوه
مردم ساوه ازابتدای ماه اسفند، با خانه تكانی و نظافت منازل خود به استقبال عید نوروز كه در میان آنان سابقه‌ای چند هزار ساله دارد، می روند.
در شب قبل از عید آیینی سنتی توسط زنان ساوجی انجام می‌شود، در این شب زنانی كه نذر دارند نیت كرده و اسم خود را روی كاغد می‌نویسند و كاغذ را داخل بستو( كوزه سفالی) می‌اندازند، گاهی به جای نوشتن اسم، یك سكه، انگشتر و یا چیز دیگری را برای نشان داخل ظرف می‌اندازند، صبح روز بعد یكی از زنان مورد اعتماد در حالی كه دعا می‌خواند هر یك از نشانه‌ها را بیرون آورده و بدین صورت هركس به نیتش می‌رسد.
در روستای آقچه قلعه در این شب آیین شال سان ماخ اجرا می‌شود، در این شب جوان روستا به گروه‌های سه تا پنج نفری تقسیم می‌شوند، هر یك از گروه‌ها محدوده‌ای از منازل روستا را برای خود مشخص می‌كند و گروه‌ها به پشت بام‌خانه‌ها رفته و با استفاده از طناب، چارقدی كه همراه دارند را به داخل ایوان خانه می‌فرستند، صاحب خانه كه از این مراسم مطلع است و متوجه حضور آنها می‌شود، تخم‌مرغ، جوراب، پول و یا هر چیز دیگری را كه از قبل آماده كرده است، داخل چارقد آنها می‌گذارد.
در ایام نوروز در شهرستان ساوه همچون سراسر ایران، شور و نشاط خاصی حاكم بوده و همه چیز در حال تغییر و نو شدن و تازگی است.
آنان با پخت و تهیه انواع شیرینی و آجیل ویژه عید، برای پذیرایی از مهمانان نوروز آماده می شوند. مردم این منطقه سپس با باور اینكه پوشیدن لباس نو در زمان حلول سال نو باعث فراوانی رزق و روزی حلال در طول سال می شود به خرید پوشاك نو و رفع نیازمندی‌های خود می‌پردازند.
سبزی پلو با ماهی یا زرشك پلو با مرغ اغلب غذای خانواده‌های ساوه‌ای در شب تحویل سال نو است، بانوان و دختران جوان این دیار چند ساعتی قبل از تحویل سال نو، سفره هفت سین را می چینند و می‌آرایند.
مردم متدین این شهر، پس از تحویل سال نو به زیارت امامزادگان حضرت سید اسحاق(ع) و سید علی اصغر(ع) و اهل قبور می‌روند و پس از آن دید و بازدید عید نوروز و سال نو آغاز می‌شود.
یكی از آیین های جالب ایام نوروز در ساوه این است كه در روز عید نوروز تازه دامادها به نو عروسان عیدی ویژه‌ای هدیه می‌دهند.
از دیگر آداب و رسوم نوروز در شهرستان ساوه مراسم نوعید است كه در این روز خویشاوندان و دوستان برای ادای احترام به خانه صاحبان عزا می‌روند و برای تازه در گذشته فاتحه می‌خوانند.
در ایام نوروز بسیاری از بازی‌ها و ورزش‌های سنتی نیز انجام می‌شود. مراسم سیزده به در نیز از دیگر آداب مردم این دیار است كه در روز سیزدهم نوروز برگزار می شود.
مردم سبزه‌های نوروزی را در روز سیزده به در، با خود به دامان طبیعت می‌برند و در آب روان می‌اندازند تا ناپاكی و پلشتی را بشوید و با خود ببرد.
در روستای قارلق از توابع نوبران ساوه نیز رسم است همانند سایر اقوام ایرانی با نزدیك شدن نوروز اقدام به تمیز كردن خانه و وسایل زندگی خود كرده و در صورت امكان وسایل و لباسشان را عوض می‌كنند. خانواده ها با فرا رسیدن سال نو برای تبریك گفتن نوروز به منزل یكدیگر می‌روند.
با اینكه فرا رسیدن نوروز نوید رسیدن بهار را پس از زمستان بسیار سرد و سخت می داد اما در روستای قارلق به دلیل طولانی بودن فصل زمستان هنوز بساط كرسی برقرار است و گرمای آن و دور هم نشستن و صحبت از زمستان طولانی و صرف تنقلات روز عید لذت خاصی دارد.
در نوروز روی كرسی سفره‌ای پهن می‌كردند و درون سفره تنقلاتی مانند كشمش (از نوع سایه خشك كه بسیار خوشمزه بود)، مغز بادام، مغز گردو، باسلق، اگیردك و تخم مرغ رنگ شده به همراه سبزه می‌گذاشتند.
بزرگترها دور كرسی می‌نشستند و در باره تلاش و كوشش خانواده در نگهداری از احشام و سختی تامین علوفه آنها و سایر مشكلات زمستان سخت صحبت می‌كردند. كودكان نیز به بازی خود در كنار كرسی مشغول بودند و به مناسب عید به آنها یك یا دو تخم مرغ رنگ شده عیدی می‌دادند.
بچه‌ها نیز پس از خاتمه مهمانی در كوچه‌ها با یكدیگر به بازی تخم مرغ شكستن می‌پرداختند. بازی تخم مرغ شكستن بدین صورت بود كه یكی از بچه ها تخم مرغ را در میان مشت دست خود می‌گرفت بطوریكه قسمت انتهائی تخم مرغ بیرون می‌ماند و نفر دیگر با نوك تخم مرغش ضربه‌ای به تخم مرغ دیگر می‌زد در صورت شكستن تخم مرغ حریف، تخم مرغ به وی تعلق می‌گرفت و این بازی با بچه‌های دیگر نیز ادامه داشت و همه دور هم از این بازی و رسیدن بهار كه بازی در بیرون از خانه و در كوچه را امكان پذیر می‌كرد لذت می‌بردند.
*** سیزده بدر در استان مركزی
در روز سیزدهم فروردین یا سیزده بدر مردم از خانه ها بیرون می روند و در دشت های اطراف و روستا ها به بازی و شادی می پردازند. در این روز سبزه هایی را كه مدت 13 روز عید در خانه نگه داشتند داخل آب روان می اندازند و دختران با آرزوی ازدواج سبزه گره می زنند. در شهر خمین مردم به كوه بوجه یا كوه سلطان می روند و پس از صرف ناهار جوانان در صحرا بازی می كنند و غروب به خانه های خود بر می گردند.
گذاشتن گل‌های خوشبو در فضای خانه، زیارت اهل قبور و شهدا در آخرین پنجشنبه و شب جمعه سال، دادن خیرات و روشن كردن شمع و چراغ ار آیین‌های تاریخی این منطقه است.
جنب و جوش برای تهیه لباس نو، خرید آجیل و شیرینی، چیدن سفره هفت‌سین و كنار گذاشتن كمك برای فقرا و ایتام هنگام تحویل سال نو از دیگر سنت‌های رایج در استان مركزی است.
بیش از دو هزار جاذبه گردشگری در استان مركزی شناسایی شده كه 850 اثر تاكنون در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.
6991/3075/ خبرنگار: معصومه ابراهیمی*** انتشاردهنده: حسین مهدی زاده اصفهانی
اراك - ایرنا - وجه مشترك آیین های نوروزی استان مركزی با سراسر ایران در تدارك سفره هفت سین و خانه تكانی است اما در این بین برخی آیین ها باستانی ویژگی های منحصر به فردی را دارند كه از سال های گذشته به یادگار مانده و سینه به سینه حفظ شده است.