شیخ مفید؛ پایه گذار روش عقل گرایی در كلام شیعه

یازدهم ذی القعده 336 هجری قمری در جیل منطقه ای در نزدیكی بغداد یكی از دانشمندان و عالمان بزرگ جهان اسلام به نام ابوعبدالله محمد ابن نعمان حارثی عكبری مشهور به شیخ مفید، دیده به جهان گشود.

وی در دوره كودكی از دانش پدر برای یادگیری علوم زمانه خویش بهره برد و پس از مدتی به همراه او راهی بغداد شد و در آنجا از مجلس درس بزرگانی چون «مظفر بن محمد، ابویاسر، شیخ صدوق و...» كسب فیض كرد و در مدت زمان اندكی علاوه بر آنكه در علوم و فنون رایج زمان خویش، بسیار مهارت یافت، توانست در علم كلام و مناظره نیز توانمند شود و با بهره بردن از مبانی علم كلام و اصول فقه، مسیری روشن را در بحث و استدلال به روی شیعیان بگشاید و این امر سبب شد تا این دانشمند را «بزرگ متكلم شیعه» بنامند.

شیخ مفید همچنین با قلم پرنغز و شیوای خویش فلسفه غیبت امام زمان (عج) را به خوبی بیان كرد و علاوه بر آن زندگی نامه ائمه معصومین(ع) را در كتاب های گوناگون نوشت. از این فیلسوف بیش از 200 اثر ارزشمند به یادگار مانده است كه از آن جمله می توان به «النكت فی المقدمات، الاركان فی دعائم الدین، الكلام فی وجوه اعجاز القرآن، الكلام فی الانسان، الفرائض فی الاحكام، نقض فضیله المعتزله، الرسالة الكافیة فی الفقه و الرسالة المقنعة» اشاره كرد.

سرانجام این اندیشمند پس از عمری تلاش در راه ارتقای علم و دانش در جهان اسلام در سوم رمضان 413 هجری قمری در 77 سالگی رخ در نقاب خاك كشید و اینك با گذشت سال ها از درگذشت وی هنوز هم اثرهای ارزنده او راهنمای بسیاری از علاقه مندان به علوم دینی است.

اكنون روز بزرگداشت شیخ مفید بهانه ای شد تا پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا با «محمد جاودان» عضو هیات علمی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی و معاون پژوهشی این دانشكده به گفت و گو بپردازد.

جاودان با بیان اینكه شیخ مفید از نظر زمانی، مكانی و علمی، شرایط بسیار خوبی را دارا بود، گفت: این موقیعت ها با یكدیگر تلفیق شد تا شخصیت برجسته ای چون این عالم فرزانه را به جامعه علمی كشور عرضه كند. وی شخصیت شاخص و تاثیرگذاری داشت و جزو یكی از افراد نامی شیعه در جهان اسلام محسوب می شود. زیرا او در دوره آل بویه كه حكومت شیعی است، زندگی می كرد و در هنگامه زندگی این فیلسوف كه شامل سده چهارم و سال های نخست سده پنجم هجری است، شیعیان در شرایط خوبی به سر می بردند و فضای علمی بسیار باز بود. این سده اوج اعتلا و رشد علمی جهان اسلام نیز به شمار می رود.

عضو هیات علمی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی با اشاره به اینكه فضای سیاسی و علمی در دوره شیخ مفید بسیار مساعد بود، بیان داشت: وی در بغداد زندگی می كرد كه یكی از مهم ترین مركزهای علمی در آن زمان به شمار می رفت. از طرف دیگر نبوغ علمی بسیار بالای او باعث شد تا روشی را با عنوان عقل گرایی در تشیع ایجاد كند و در بجث های فكری شیعه، جهت گیری مناسبی را به وجود آورد. بنابراین بعد زمانی و مكانی و شخصیت فكری وی دست به دست هم دادند تا شیخ مفید در آن هنگامه برفراز قله علم و دانش قرار بگیرد.

وی این فیلسوف را بنیانگذار مكتب كلامی شیعه دانست و عنوان كرد: یك سده پس از حضور ائمه معصومین(ع) چهره های بزرگی پا به عرصه وجود گذاشتند. به یقین در دوره غیبت امام زمان(عج) مكتب های بسیاری نیز تاسیس شد اما كلام شیعی در آن هنگامه از انسجام لازم برخوردار نبود و به صورت اثری جامع وجود نداشت و به جایگاه مكتب اندیشه ای كامل نرسیده بود اما با حضور شیخ مفید این امر صورت پذیرفت.

معاون پژوهشی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی در ادامه افزود: دوره زندگی وی در بغداد همزمان با فعالیت مكتب كلامی قم بود كه به علم حدیث بیشتر توجه می كردند البته این امر به این معنا نبود كه مكتب قم عقل گرایی را كنار گذاشته باشد بلكه روایت ها را دنبال می كرد و به تبیین و تحلیل آن در چارچوب عقل گرایی نیز می پرداخت اما شیخ مفید به شكل عمیق تر و گسترده تری بحث عقل گرایی را در كلام شیعه به عنوان یك روش، مبنا و منبع در بحث های فكری و عقیدتی وارد كرد و به آن رسمیت بخشید و روشی از تفكر كلامی و اعتقادی را در شیعه بنیان گذاشت و در سده های بعدی این فعالیت های ارزنده وی بسیار تاثیرگذار بود به ویژه آنكه مكتب كلامی امامیه از دوره های بعد تا به امروز به نوعی متاثر از اندیشه های شیخ مفید و شاگردان وی چون شیخ طوسی و... بوده است. البته كلام امامیه پس از شیخ مفید با تحول هایی رو به رو شده اما پایه این مكتب همان چیزی است كه در مكتب بغداد تاسیس شد كه در واقع موسس آن شیخ مفید بود. وی در فقه، اصول و در تاریخ شخصیت بسیار بزرگ و مرجعی كامل در این زمینه به شمار می رفت.

جاودان با اشاره به اینكه شیخ مفید دارای اثرهای ارزنده بسیاری است، اظهار داشت: وی اثرهای بسیاری به ویژه در زمینه علم تاریخ از خویش به یادگار گذاشت كه كتاب «اَلْإرْشاد فی مَعْرفة حُجَجِ الله عَلَی الْعِباد» او از شهرت فراوانی در جهان اسلام برخوردار است. علاوه بر آن این فیلسوف در كلام، فقه، اصول وحدیث نیز آثار متعددی را از خود برجای گذاشت. در واقع وی موسس یك مكتب و روش فكری است كه این عوامل سبب شد تا شیخ مفید جایگاه برجسته و والایی را در میان علمای بنام دیگر كسب كند. در كنار جایگاه علمی او می توان به مقام معنوی این عالم اشاره كرد به گونه ای كه شیخ مفید بخش زیادی از شب ها را به نماز و به تامل در قرآن می پرداخت و این امر سبب شد تا معتمد امام زمان(عج) باشد. بنا بر آن چیزی كه روایت شده لقب شیخ مفید را امام(عج) در نامه ای عنوان كردند و از آن پس او با عنوان شیخ مفید در میان دیگر علما مشهور شد. بنابراین باید عنوان كرد كه بعد معنوی زندگی وی در بالا بردن شخصیت، اندیشه و روش این عالم در میان شیعیان بسیار تاثیرگذار بوده است.

عضو هیات علمی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی درباره مناظره های علمی شیخ مفید با دیگر علما، یادآور شد: به یقین موضوع مناظره های وی اعتقادی محسوب می شود یعنی آنكه او در این مناظره ها به بحث های كلامی و علاوه بر آن بحث های تاریخی و عقیدتی، فقهی و حدیثی می پرداخت. وی با بحث های كلامی در حوزه امامت دیدگاه هایی را درباره اوصاف، شئون، تعریف مفهوم امامت، غیبت امام دوازدهم، فضایل ائمه معصومین(ع) و امیرالمونین(ع) و عصمت و علم آنان بیان می كند.

وی با اشاره به اینكه مكتب شیخ مفید در تاریخ تشیع رسمی شد، عنوان كرد: در واقع این باورها و اندیشه ها در این مكتب نهادینه شده است و اندیشه های وی با اندیشه های كنونی در این زمینه تفاوتی ندارند. عقل گرایی كه در مكتب شیخ مفید بیان شده و به ویژه شیوه و روش او در بیان این موضوع بسیار مهم است، به گونه ای كه اینك نیز از این روش استفاده می شود و اكنون امری كه اهمیت دارد، روش است. دنیای مدرن دنیای روش به شمار می رود. بنابرای مدرنیته با روش و متدلوژی به وجود آمده است و باید بیان داشت كه ویژگی های مكتب شیخ مفید برای دنیای امروز بسیار مهم و كارآمد محسوب می شود. به عنوان نمونه او در روش عقل گرایانه كه شامل مجموعه مسایل اندیشه ای و اعتقادی است، عنوان می كند؛ اگر روایتی قطعی باشد، خواهد پذیرفت و اگر این روایت برگرفته از قرآن كریم باشد، موثق است و روایتی كه از ائمه معصومین(ع) نقل شده و اسناد آن صحیح باشد، آنها را تایید می كند و اگر ظاهرشان با عقل در تلاقی باشد، باید به گونه ای تعبیر شود كه عقل نیز آن روایت را بتواند بپذیرد.

جاودان در پایان درباره تاثیرگذاری اندیشه های شیخ مفید در جامعه كنونی گفت: اینك هر مطلب علمی جزیی می تواند موضوع بحث های جامعه امروز باشد. اما شیوه بیان مطالب بسیار مهم است. مهم ترین مساله ای كه از شیخ مفید می توان فراگرفت، شیوه وی و روش عقل گرایی او محسوب می شود كه دنیای امروز نیز دنیای عقل گرایی است و ویژگی شیخ مفید این امر به شمار می رود كه به عقل بسیار احترام می گذاشت و در عین حال از نقل غفلت نمی كرد یعنی باید در علوم و اندیشه های دینی با دو بال پرواز كرد هم بال عقل هم بال نقل. نقل گرایی صرف توفیق پیدا نمی كند و عقل گرایی صرف گمراه می شود. عقل و نقل هر دو باید در كنار هم باشند و با هم در هم در تعارض نباشند و در بسیاری از امور با یكدیگر همراهند و اگر جایی هم از نظر ظاهری، نقل با عقل سازگاری نداشته باشد باید تفسیری صورت پذیرد تا عقل آن را قبول كند.

خبرنگار: فاطمه مهدوی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9128**9131
*ایرنا مقاله كانالی برای انعكاس مقاله های اندیشكده ها – پژوهشكده ها - دانشكده ها - مراكز تحقیقاتی و رسانه های ایران و جهان*
Irnaarticle@