آينده روشن ايران در علم نجوم

در اين گفت و گو كه در شماره شنبه 13 شهريور 1395 خورشيدي در صفحه دانش منتشر شده است، مي خوانيم: دكتر «جان هرنشاو» John Hearnshaw، رئيس بخش آموزش و توسعه نجوم در اتحاديه بين‌المللي نجوم (IAU) و استاد نجوم دانشگاه كانتربري نيوزلند است. فعاليت اصلي او در زمينه كشف سيارات فراخورشيدي و مطالعه و طيف‌سنجي ستارگان متغير است.
كتاب «Cosmic Essays» كه به مناسبت سال جهاني نجوم منتشر شد يكي از تاليفات هرنشاو بوده كه شامل مجموعه مقالاتي درباره ترويج علم نجوم است. هرنشاو عضو كميته برگزاري مدرسه تابستاني بين‌المللي نجوم در پژوهشگاه دانش‌هاي بنيادي بود كه 3 تا 5 شهريور امسال در تهران برگزار شد. وي در فرصت حضور در ايران در سمينارهاي مختلف آماتوري و آكادميك كشور حضور يافت و از مراكز علمي و ترويجي ايران بازديد كرد. هرنشاو در گفت‌وگو با جام‌جم از فعاليت‌هاي انجمن بين‌المللي نجوم و فضاي دانش نجوم در ايران مي‌گويد.
**چه شد كه سفر به ايران را در برنامه‌هاي خود قرار داديد؟
مدرسه بين‌المللي تابستاني نجوم حرفه‌اي روزهاي گذشته با همكاري IAU در ايران با حضور منجمان حرفه‌اي در مركز تحقيقات فيزيك و علوم نظري (IPM) برگزار شد. در اين مدرسه 36 دانشجوي دكتري و محقق پسادكتري و حدود ده سخنران در حوزه‌هاي مختلف حضور داشتند. من هم دوست داشتم به ايران بيايم و برگزاري اين مدرسه را در كشوري كه منجمان زيادي دارد ببينم و گزارشي از فعاليت‌هاي منجمان ايراني براي IAU داشته باشم. همچنين فعاليت‌هاي منجمان آماتور ايراني هم براي من قابل توجه بود. سخنراني من در مدرسه تابستاني نجوم راجع به اهميت آموزش نجوم بود؛ اين كه چرا بايد نجوم را به دانش آموزان و دانشجويان آموزش دهيم و يادگيري نجوم چه مزيتي براي جامعه دارد.
**آيا پيش از اين برنامه ديگري براي آموزش و توسعه نجوم در ايران برگزار شده بود؟
ما تا به حال برنامه‌اي براي ايران نداشتيم؛ شايد به خاطر كمبود بودجه بوده باشد و اين كه اطلاعي از فعاليت گسترده منجمان آماتور و حرفه‌اي در ايران نداشتيم، اما من در اين سفر فعاليت‌هاي ايران را در زمينه‌هاي مختلف نجومي ديدم و ميزان مشاركت منجمان آماتور برايم جالب بود. ميزان مشاركت و اطلاعات دانشجويان ايراني نيز در مدرسه تابستاني تحسين‌برانگيز بود. فكر مي‌كنم بعد از اين، انجمن بين‌المللي نجوم برنامه‌هايي براي برگزاري كارگاه‌هاي ديگري در ايران تدارك ببيند.
**بخش آموزش و توسعه نجوم در انجمن بين‌المللي نجوم چه فعاليت‌هايي انجام مي‌دهد؟
انجمن بين‌المللي نجوم هشت بخش دارد كه بخش «آموزش، توسعه و ميراث نجومي» يكي از اين بخش‌هاست. انجمن بين‌المللي نجوم، دفتري براي برگزاري مدارس بين‌المللي در جهان دارد و معمولا دو برنامه در هر سال برگزار مي‌شود. ما در دفتر بخش C، هر سال كشوري كه قرار است مدرسه بين‌المللي بعدي در آن برگزار شود را انتخاب مي‌كنيم. بخش C شامل چهار كميسيون آموزش، توسعه، تاريخ و ميراث نجوم است. فعاليت‌هاي اين كميسيون از سال 1967.1346 آغاز شده و 38 مدرسه بين‌المللي براي منجمان جوان برگزار شده است. برگزاري اين مدارس بهترين كاري است كه انجمن بين‌المللي نجوم براي آموزش جوانان انجام داده است. به اين دليل كه اين دانشجويان جذب انجام پژوهش و تحصيلات تكميلي در زمينه نجوم مي‌شوند و اين دانشجويان نسل آينده منجمان را تشكيل مي‌دهند.
كميسيون آموزش، كنفرانس‌هاي تخصصي در زمينه آموزش نجوم براي دبيران برگزار مي‌كند و دبيران سرفصل‌هاي نجوم را تنظيم مي‌كنند. گروه NASE كه برنامه‌هاي آموزشي در اين زمينه برگزار مي‌كند بين سه تا چهار سال پيش افتتاح شده و شبكه‌اي براي آموزش نجوم در دنياست. پيش از اين بسياري از دبيران نجوم بودند كه تحصيلاتي غيرمرتبط با نجوم و فيزيك داشتند و تخصص كافي براي آموزش نجوم نداشتند. دليل تشكيل اين كميسيون كه دفاتر منطقه‌اي در جهان دارد، آموزش دبيران است.
**به چه دليل عنوان «ميراث» در كنار آموزش و توسعه در يك بخش انجمن بين‌المللي نجوم قرار گرفته است؟
ميراث، اثر متقابل نجوم و جامعه روي يكديگر را پوشش مي‌دهد و حفظ ميراث نجومي تاثيراتي روي آموزش نجوم در جامعه مي‌گذارد. براي مثال شما در ايران رصدخانه مراغه را داريد كه رصدخانه‌اي بسيار قديمي و معروف در دنيا با تاريخ 800 ساله است. اين بنا يك ميراث نجومي و جهاني است كه بايد از آن بخوبي محافظت شود. نمونه ديگر استون‌هنج در انگلستان است كه كاربردهاي نجومي دارد. البته كاربردهاي دقيق آن مشخص نيست، اما موقعيت خورشيد را در آسمان نشان مي‌دهد. از اين نمونه‌ها يا بناهايي كه كاربردهاي نجومي داشته‌اند در گوشه و كنار دنيا بسيار داريم. مطالعه اين بخش‌ها متفاوت با تاريخ نجوم بوده و براي توسعه دانش نجوم بسيار مهم است.
از طرف ديگر رصدخانه‌هاي مدرن براي تحقيقات نجومي را بايد در نظر بگيريم كه آلودگي نوري آنها را تهديد مي‌كند. بسياري از رصدخانه‌هايي كه در قرن نوزدهم ميلادي ساخته شده‌اند، اكنون ميان آلودگي نوري شهرها هستند و كاربرد اصلي خود را از دست داده‌اند. در كشور شما، رصدخانه ملي ايران در كوه‌هاي گرگش كاشان در حال ساخت است و بايد براي آلودگي نوري شهر كاشان برنامه‌ريزي شود. آلودگي نوري تا فاصله 50 كيلومتري از شهرها نقش مهمي در تاريكي آسمان دارد و مي‌تواند براي رصدخانه‌ها مشكل‌ساز شود.
**چه راهكاري براي كنترل آلودگي نوري در جهان توصيه مي‌شود؟
مشكل آلودگي نوري فقط براي انجام كارهاي تحقيقاتي مساله‌ساز نيست. ما مقوله‌اي به نام «گردشگري نجومي» داريم كه گردشگران براي رصد ستارگان به مكان‌هايي كه آسمان تاريك دارد سفر مي‌كنند. آنها براي رصد آسمان به آسمان تاريك نياز دارند و كنترل آلودگي نوري از اين جهت حائزاهميت است؛ گردشگر سفر نمي‌رود كه آسماني بدون ستاره را با وجود آلودگي نوري ببيند. گردشگري نجومي روي موضوع توسعه نجوم نيز تاثير مي‌گذارد و به اقتصاد هم كمك زيادي مي‌كند. اكنون در چين، ژاپن، آمريكاي شمالي و كشورهاي اروپاي غربي آلودگي نوري مساله بسيار مهمي است. ما در نيوزيلند هر سال ميزبان هزاران گردشگر چيني هستيم كه مزاياي اقتصادي زيادي براي كشور ما دارد.
**به نظر شما دانش نجوم و ترويج اين علم چقدر مي‌تواند براي پيشرفت علمي ايران مفيد باشد؟
نجوم رصدي، مردم و بخصوص جوانان را شيفته خود مي‌كند و اين جذابيت مي‌تواند دانش‌آموزان و دانشجويان را به يادگيري دانش و فناوري تشويق كند. دانشجويان بسياري در دانشگاه، نجوم، فيزيك يا علوم مهندسي مي‌خوانند كه در نوجواني نجوم و فضا آنها را شيفته يادگيري كرده است. از سوي ديگر منجمان حرفه‌اي براي انجام تحقيقات خود به رصدها و اطلاعات منجمان آماتور نياز دارند. علم فيزيك مفاهيم بنيادي را آموزش مي‌دهد كه بسياري از آنها در نجوم كاربردهاي جالبي پيدا مي‌كنند.
**فضاي جامعه نجوم در ايران و نقش ايران در برنامه‌هاي بين‌المللي را چطور مي‌بينيد؟
من تحت تاثير فعاليت‌هاي منجمان آماتور و حرفه‌اي ايران قرار گرفته‌ام. در ايران استعدادهاي زيادي وجود دارد و آينده ايران در نجوم و اخترفيزيك روشن است. جوانان ايراني بسيار مشتاق و علاقه‌مند به يادگيري دانش هستند. رصدخانه ملي ايران در حال ساخت است و بهترين رصدخانه در اين بخش از آسيا خواهد بود. من راجع به گروه رصد اختفاهاي نجومي در ايران شنيده‌ام و همچنين تيم ملي المپياد نجوم ايران كه بسيار قوي است. دانش‌آموزان و دانشجويان ايراني در زمينه علوم نظري نجوم بسيار قوي هستند.
**پيشنهاد دكتر «هرنشاو» براي توسعه نجوم در ايران
به نظر من منجمان ايراني در حوزه‌هاي مختلف مي‌توانند همكاري بيشتري با خارج از ايران داشته باشند. نجوم موضوعي بين‌المللي است و اگر منجمان ايراني بتوانند نظر منجماني از كشورهاي ديگر براي همكاري‌هاي علمي را جلب كنند، پيشرفت‌هاي بزرگي پيش رو دارند. تاجيكستان كشور خوبي براي توسعه همكاري‌هاي بين‌المللي براي ايران است، هم به دليل همزباني اين كشور با ايران و هم سطح بالاي نجوم و تجهيزات نجومي اين كشور. پروژه جميني، تلسكوپ SKA و خيلي از پروژه‌هاي بزرگي كه در حال راه‌اندازي است نياز به همكاري‌هاي بين‌المللي دارد و ايران هم مي‌تواند در آنها مشاركت كند. ايده‌هاي منجمان بايد به اشتراك گذاشته شود تا تحقيقات با سرعت بيشتري رشد كند و زودتر به نتيجه برسد.
**انجمن بين‌المللي نجوم (IAU)
اتحاديه بين‌المللي نجوم (IAU) از سال 1919.1298 با هدف آموزش و پژوهش در حوزه نجوم آغاز به كار كرده است. اعضاي اين اتحاديه از سراسر جهان انتخاب مي‌شوند و منجمان حرفه‌اي هستند كه در كنار سازمان‌هايي كه در زمينه نجوم آماتوري فعاليت دارند، به پژوهش و آموزش در حوزه‌هاي نجوم و اخترفيزيك مي‌پردازند. وظيفه نامگذاري اجرام آسماني و هرگونه عوارض سطحي مرتبط با اين اجرام نيز بر عهده اين اتحاديه است. همچنين گروه نامگذاري بارش‌هاي شهابي، وظيفه نامگذاري و جمع‌آوري داده‌هاي بارش‌هاي شهابي را دارد.
فعاليت‌هاي علمي و آموزشي اتحاديه بين‌المللي نجوم در هشت بخش و بيش از 35 كميسيون تخصصي را در تمام زمينه‌هاي نجوم شامل مي‌شود و فعاليت كليدي اتحاديه بين‌المللي نجوم برگزاري جلسات علمي مشترك با همه اعضاي اين اتحاديه است. اتحاديه بين‌المللي نجوم در راستاي ترويج، آموزش و توسعه نجوم فعاليت مي‌كند. برگزاري برنامه‌هاي سال جهاني نجوم (سال 2009) با همكاري يونسكو و با مشاركت 800 ميليون نفر از 148 كشور جهان بزرگ‌ترين برنامه آموزشي ترويجي اين اتحاديه بود. ايران نيز مشاركت زيادي در فعاليت‌ها و برنامه‌هاي سال جهاني نجوم داشت و برنامه‌هايي مثل جهان در شب (TWAN) و صلح ستارگان (StarPeace) از پروژه‌هاي موفقيت‌آميز ايران در اين سال بود.
*منبع: روزنامه جام جم
**گروه اطلاع رساني**9165**2002