گنجينه هاي خفته در خاك اصفهان، مقصد گردشگري مذهبي

در اصفهان امام زادگان و بقاع متبركه سابقه اي طولاني و احترامي خاص دارند كه همواره مورد مورد توجه پژوهشگران و محققين بوده است.

استان اصفهان با داشتن 718 امام زاده رتبه سوم كشوري را از نظر تعداد امام زادگان به خود اختصاص داده و اين امام زادگان در نقاط مختلف استان همواره ميزبان زائران زيادي است.

اما علاوه بر امام زادگان مدفون در اصفهان، وجود مشاهير و علماي بسياري در پايتخت فرهنگ و تمدن اسلامي، به اين شهر بركت خاصي بخشيده است.

** تخت فولاد (دومين قبرستان جهان تشيع)

مزار مقدس تخت فولاد با قدمتي ديرين پس از قبرستان وادي السلام در نجف اشرف، شريف ترين و شكوهمند ترين مزار جهان تشيع به شمار مي آيد.

سرزمين مقدسي كه در قرون متمادي آرامگاه بيش از دو هزار و 500 نفر از مفاخر و مشاهير علمي، فرهنگي، ادبي و هنري، عالمان و صالحان، حكيمان و عارفان، هنرمندان، و شاعران، مومنين و متقين و هزاران شهيد گلگون كفن دفاع مقدس بوده است كه آوازه معرفتي اصفهان نيز آفريده منزلت اين بزرگان است.

تخت فولاد در سال 1375 به شماره 1735 در ليست آثار ملي به ثبت رسيده است و اين ظرفيت را دارد كه به يكي از مقاصد گردشگري مذهبي ايران و تاريخ معماري اصفهان تبديل شود، زيرا تنها يك قبرستان ساده نيست بلكه گنجينه اي از مشاهير و مفاخر ايران و جهان اسلام است.

اين اثر به طور يكجا و پس از آن اجزاي آن يك به يك در فهرست آثار ملي ايران ثبت شده است. در ميان هر يك از قطعه ‌هاي تخته فولاد آرامگاه يك يا چند تن از مشاهير نامدار قرار دارد و آن قطعه به عنوان تكيه و به نام آن فرد ناميده مي‌شود.

تكيه فاضل سراب، خاتون آبادي، باباركن الدين، فاضلان، ميرزا رفيعا، ميرفندرسكي، آقا رضي، مقابر سادات بهشتي، مادر شاهزاده و خوانساري در زمان صفويه و تكيه هاي حاج آقا مجلس، ميرزا ابوالمعالي كلباسي، واله اصفهاني، بختياري ها، سيد العراقين، آباده اي، آغاباشي، بيدآبادي، تويسركاني، صاحب روضات، ريزي، شهشهاني، فيض، جهانگيرخان قشقائي، كازروني، مسجد ركن الملك، آب انبار كازروني، صدرالعلماء ، ملك و مهدوي در زمان قاجار ساخته شده اند.

همچنين تكيه هاي امين، شهدا، گلزار، مقدس، بروجردي (درب كوشكيها)، خواجوئي، امام جمعه، خطيره السادات رضوي، بهشتي، خليليان، زرگرها، ايزدخواستي، زنجاني و بقعه احمد عرفان در زمان معاصر احداث شده است.

زمان پيدايش اين قبرستان چندان روشن نيست، اما وجود آثاري چند قدمت آن را به دوران قبل از اسلام مي‌ رساند. از جمله قبر يوشع نبي در تكيه 'لسان الارض' (در ضلع شمالي گلستان شهدا) از پيامبران بني ‌اسرائيل در اين قبرستان واقع است.

لسان الارض مكاني است كه مي گويند هنگام عبور امام حسن مجتبي (ع) زمين با امام سخن گفت وآمدن دشمن را به حضرت اطلاع داد و مستند اين واقعه در روايتي به نقل از شيخ صدوق بر مزار يوشع نبي نقش بسته است.

قبر آن حضرت كمي بالاتر از سطح زمين قرار گرفته و با پارچه سبز رنگ پوشانده شده كه زيارتگاه دوستداران و زائرين آن حضرت مي‌باشد.

يوشع نبي مدتي در اسارت بابليان بود و پس از رهايي به اين منطقه كوچ كرده است.



** صائب تبريزي

ميرزا محمدعلي متخلص به صائب تبريزي و معروف به ميرزا صائبا بود .اين شاعر ايراني ميان سالهاي 1007 - 1000 هجري متولد شد. اگرچه اجداد او اهل تبريز بودند و خود او نيز در تبريز بدنيا آمد اما در كودكي همراه پدر و ساير اعضاي خانواده به اصفهان هجرت كرده است.

صائب تبريزي شاعري كثيرالشعر بود و ديواني تا دويست هزار بيت دارد. از صائب مثنوي به نام قندهارنامه درباره جنگ ‌هاي شاه عباس و فتح قندهار به جا مانده ‌است.

وي در سال 1081 - 1087 هجري قمري در اصفهان درگذشت و در محله لنبان دفن شده. قبر صائب در باغچه ‌اي در اصفهان در خياباني كه به نام او نامگذاري شده ‌است قرار دارد.



** مقبره بابا ركن الدين

يكي از مشايخ و علما قرن هشتم هجري مسعود بن عبدالله بيضاوي معروف به باباركن الدين است كه در زمان سلطنت ابو سعيد پادشاه مغول در اصفهان مي زيسته است اين مرد بزرگ در سال 769 هجري قمري وفات يافت و در ساحل جنوبي زاينده رود مدفون شد.

مقام علمي و زهد اين مرد بزرگ باعث شد تا در طول زندگي با نهايت احترام زندگي كند بطوريكه عده بسياري از مشاهير علماء و فقها و شعرا و خوشنويساني كه در اصفهان و ساير شهرهاي ايران درگذشتند در مجاورت او به خاك سپرده شدند.

از آن زمان اين محل به تدريج به گورستاني بزرگ تبديل و به نام قبرستان باباركن الدين معروف شد. به طوريكه بسياري از سياحان و محققين اولين سنگ قبر موجود در مزارستان تخت فولاد را متعلق به او مي دانند.

مقام علمي و عرفاني باباركن الدين سبب شد تا در اواخر حكومت شاه عباس اول صفوي ساختمان و گنبد ممتاز بقعه او ساخته شود، گفته مي شود اين بقعه شبيه به شكل كلاه درويشان است. نماي خارجي بقعه باباركن الدين و سر در آن كاشيكاري شده است.

قاعده اين گنبد پنج ضلعي متساوي الاضلاعي است كه پنج ايوان مشابه بر گرداگرد محوطه زير گنبد ساخته شده است.

به طور كلي بقعه باباركن الدين با گنبد بسيار زيباي آن علاوه بر آن كه آرمگاه ابدي يكي از عرفا و دانشمندان قرن هشتم هجري است بيانگر هنر هنرمندان و استادكاران و معماران و كاشيكاران برجسته عصر صفوي است كه علاوه بر نمايش هنر معماري نمايانگر هنر خوشنويسي خطاطان بزرگ ايران در زمان صفويان و قاجار است.



** آرامگاه آقا حسين خوانساري (قبه العلماء)

حسين بن جمال الدين محمد خوانساري، معروف به محقق خوانساري از فقهاي بزرگ مكتب فقهي اصفهان و حكيم بزرگ شيعي ايراني در دوره صفوي، در قرن يازدهم هجري است كه در فلسفه و حكمت و دانش‌هاي معقول و منقول تبحر داشت.

وي در سن 82 سالگي در اصفهان درگذشت و در قبرستان تخت فولاد اصفهان، نزديك قبر بابا ركن الدين مدفون و پس از آن آقا جمال ‌الدين و آقا رضي‌ الدين، پسران وي نيز در آنجا مدفون شدند كه به تكيه آقاحسين خوانساري معروف شده ‌است.



** بانو مجتهده امين

سيده نصرت ‌بيگم امين معروف به بانوي ايراني از عالمان و عارفان زن شيعه اهل ايران بود.

از زنان مجتهد و نامدار جهان تشيع كه بيشتر دوران عمر خود را صرف تحقيق و تاليف و تصنيف كرد.

وي پس از پشت سر نهادن مدارج علمي اجازه اجتهاد دريافت كرد.

بانو امين در 23 خرداد 1362 در سن 97 سالگي دار فاني را وداع گفت و جنازه ‌اش در بقعه خانوادگي خاندان امين در تخت فولاد اصفهان، به خاك سپرده شد.



** آرامگاه خواجه نظام الملك (دارالبطيخ)

بناي آرامگاه خواجه نظام الملك در منطقه احمد آباد اصفهان و در كوي دارالبطيخ قرار دارد. در اين آرامگاه به جز مقبره خواجه نظام الملك مقابر تني چند از شاهان و شاهزادگان سلجوقي وجود دارد كه به نظر مي رسد اين مقابر متعلق به ملكشاه سلجوقي، بركيارق، محمد بن ملكشاه، محمود بن ملكشاه و ملكه خاتون (تركان خاتون) زوجه ملكشاه است.

امروزه آنچه از اين بنا باقي مانده است با ساختار معماري دوره سلجوقي منافات كلي دارد اما در بنا چند سنگ قبر نفيس از دوره سلاجقه مشاهده مي شود.



** منارجنبان (مقبره عمو عبدالله گارلاداني)

بناي معروف منارجنبان متعلق به قرن هشتم هجري قمري است و بر روي مقبره عمو عبدالله گارلاداني، از دانشمندان و عالمان ديني قرن هشتم هجري قمري بنا شده است.

ساختمان اين مقبره پس از مرگ عمو عبدالله در سال 716 هجري قمري و در دوران حكومت ايلخانان مغول بنا شده است.



** هارون ولايت (هارون بن علي يكي از اولاد حضرت امام حسن مجتبي (ع)

هارون ولايت يكي از قديمي ترين بناهاي مذهبي دوره صفوي است كه به موجب كتيبه سر در آن در سال 918 هجري قمري در زمان شاه اسماعيل اول صفوي ساخته شده و در دوران جانشينان وي توسعه يافته و تكميل شده است.

با توجه به مدارك تاريخي مقبره هارون ولايت متعلق به هارون بن علي يكي از اولاد حضرت امام حسن (ع) است.

بناي هارون ولايت شامل سردر، دو صحن در شمال و مغرب و يك گنبد كاشيكاري است. سردر باشكوه و مجلل اين بنا با تزئينات كاشيكاري و كتبيه اي به خط ثلث با كاشي سفيد معرق بر زمينه لاجوردي سال ساخت آن را كه 918 هجري است بيان مي دارد.

اين سردر به دو محوطه مربع شكل كه در مغرب و شمال سردر واقع شده اند باز مي شود و ساختماني كه در مغرب است شامل مدرسه كوچكي است كه در اطراف آن حجره هائي ساخته شده است. در ايوان جنوبي محراب زيبائي است كه با كاشي معّرق تزئين شده است. سردر شرقي هارون ولايت روبروي مسجدعلي واقع شده كه تزئينات آن كاشي معّرق است.

كتيبه هاي مختلفي كه در قسمت هاي بناي هارون ولايت وجود دارند بيانگر تعميرات و تغييراتي است كه در ادوار مختلف در هارون ولايت انجام شده است.

در محراب نيز سه لوح كوچك وجود دارد كه در آن ها نوشته هائي با تاريخ 1298 هجري قمري و كتيبه ديگري به رنگ سفيد بر زمينه آبي حاشيه اي تاريخ 1329 هجري را بر خود دارد.

آنچه بناي هارون ولايت را جدا از جنبه مذهبي آن به شهرت رسانيده است كاشي هاي شفاف زنده و سرشار از هيجان آن هستند كه از شاهكارهاي هنرمندان مسلمان اصفهاني است.



** بقعه بابا قاسم

يكي از عرفا و زهاد مشهور كه در اوائل قرن هشتم هجري در اصفهان زندگي مي كرد بابا قاسم اصفهاني است كه پس از چند قرن مزار او همچنان زيارتگاه مردم اصفهان است. (كلمه بابا از قرن هشتم تا دهم هجري براي عرفاي صوفيه به نشانه احترام استفاده مي شد)

بابا قاسم در مدت حيات در شهر اصفهان با عزت و احترام زندگي مي كرد و در مدرسه اي كه در محله طوقچي به نام او ساخته بودند تدريس مي كرد.

پس از درگذشت او مريدان و شاگردانش وي را نزديكي مدرسه اش به خاك سپردند و يكي از شاگردان به نام سليمان ابي الحسن طالوت دامغاني بر مزار او مقبره و آرامگاهي بنا كرد.

گنبد بقعه هرمي شكل 8 ترك است كه هر دو ترك آن با خط بنائي و كاشي معرق لاجوردي بر زمينه آجري اسماء الهي منقوش است.

كتيبه اي كه در قسمت فوقاني نماي خارجي سر در مقبره نصب شده بيانگر تعميراتي است كه در سال 1044 هجري مقارن سلطنت شاه صفي به وسيله شخص نيكوكاري به نام آقازمان در گنبد انجام گرفته است. بر در چوبي مقبره نيز با خط ثلث برجسته عبارات مذهبي منقوش است.

داخل بنا شبستان نفيس و بي نظير مقرنس كاري شده و گنبدهاي آن داراي دو كتيبه كاشي معرق همراه با عباراتي از قرآن مجيد است.



** آرامگاه شهشهان

آرامگاه شهشهان در محله شهشهان از نواحي دردشت شهر اصفهان بنا شده است. اين بقعه بر فراز آرامگاه يكي از عرفاي قرن نهم هجري قمري به نام شاه علاء الدين محمد كه در سال 850 هجري قمري به امر شاهرخ تيموري كشته شده، بنا شده است و كتيبه ‌هاي گچبري زيبايي در داخل آن وجود دارد. خطوط ثلث زيباي داخل آرامگاه شهشهان، كار خط نويسان مشهور قرن نهم هجري قمري اصفهان است.

خطاط كتيبه اصلي بقعه محمود نقاش خوشنويس مشهور قرن نهم هجري است كه به خط ثلث گچبري شده ،‌ اشعار و عباراتي را نوشته و به شهادت شاه علاء الدين محمد اشاره كرده است.

بقعه علاء الدين شهشهان مربوط به دوره تيموريان است و در اصفهان، خيابان ابن سينا، كوچه مسجد صفا، ميدان شهشهان واقع شده و اين اثر در سال 1327 با شماره ثبت 368 به ‌عنوان يكي از آثار ملي ايران به ثبت رسيده است.



** بقعه شيخ ابو مسعود رازي (خانه انقلاب اسلامي و ولايت)

بقعه شيخ ابو مسعود رازي يا بقعه مسعوديه كه در گذشته هاي دور قبرستان عمومي اصفهان بوده و حافظ ابونعيم مورخ و محدث و دانشمند بزرگ نيز در همين محل به خاك سپرده شده است.

شيخ ابومسعود رازي از محدثين و دانشمندان نامدار قرن نهم هجري است كه پس از مرگ؛ يك مجموعه شامل چهارسو و حمام و باغ بسيار بزرگي در كنار مزار او ساخته شد و به درب شيخ شهرت يافت.

در دوره سلطان يعقوب آن قويونلو از طرف محمد ابن جلال الدين عربشاه بر آرامگاه وي بناي زيبا و مجللي ساخته شد كه هم اكنون غير از بقعه و سردر كاشيكاري آن چيزي باقي نمانده است.

به نظر بسياري از محققين و پژوهشگراني كه معماري و كاشيكاري دوران ايلخاني را بررسي كرده اند كاشيكاري اين سردر بعدها الهام بخش بسياري از كاشي كاران اصفهان بوده است.

حافظ ابونعيم كه از مورخين و محدثين بزرگ اصفهان بوده نيز در جوار شيخ مدفون است.

مكان خانه انقلاب اسلامي و ولايت شهر اصفهان كه در سال هاي اخير ساخته شده در بقعه شيخ ابو مسعود رازي در چهارباغ پايين خيابان جامي قرار دارد.



** بقعه ستي فاطمه و مقبره شاهزادگان

يكي از اماكن مقدسه اصفهان ستي فاطمه است كه مردم اصفهان به آن اعتقاد دارند و مي گويند فاطمه صغري دختر حضرت موسي بن جعفر (ع) در اين محل مدفون است اما در كتب و منابعي كه امام زادگان را معرفي مي كنند نامي از آن ديده نمي شود.

به هرحال، ساختمان صحن و بقعه ستي فاطمه به زمان صفويه مربوط مي شود. در داخل بقعه ستي فاطمه و در اطراف گنبد اشعاري با خط نستعليق سفيد بر زمينه لاجوردي به چشم مي خورد كه تاريخ آن 1242 هجري و زمان فتحعليشاه قاجار است. اشعار مزبور حاكي از آن است كه شخصي به نام محمد علي خان قبه اين آرامگاه را ساخته است.

بقعه شاهزادگان، در ضلع جنوبي صحن ستي فاطمه قراردارد كه بناي آن در زمان شاه عباس دوم صفوي ساخته شد و داخل آن با گچ بري و سطح بيرون آن با كاشيكاري تزئين شده است. در داخل بقعه كتيبه اي برجاي مانده كه قسمت هائي از آن از بين رفته است.

در اين محل نوه هاي شاه اسماعيل اول مدفون هستند كه در سال 1041 هجري قمري به دست شاه صفي يكي از سلاطين بي رحم صفويه كشته شده اند. علاوه بر اين شاهزادگان كه در كودكي كشته شده اند،‌ فرزندان يكي از سرداران شاه عباس اول نيز در اين محل به خاك سپرده شده اند.

بر روي قبور شاهزادگان سنگ هاي يكپارچه مرمري نفيس قرار دارند كه منقش به نقوش مختلف و هركدام داراي يك كتيبه در قسمت بالا و اشعاري در اطراف به خط نستعليق هستند.

در ضلع جنوبي داخل بقعه شاهزادگان نيز بر يك قطعه سنگ مرمر بسيار شفاف كه به حالت عمودي در قسمت پائين ديوار نصب شده اشعاري نوشته شده است.

يكي از سنگ قبرها تاريخ 1041 هجري قمري را برخود دارد و خوشنويس مشهور عصر صفويه محمدرضا امامي آن را نوشته است.

حال بايد گفت كه علاوه بر اين نامداران و بزرگان شهداي بسياري نيز در 35 قطعه از گلستان شهداي شهر اصفهان در خاك آرميده اند كه به راستي حضور در اين نقطه از خاك تابان اصفهان، دل هر انساني را با آرامش عجيبي عجين مي سازد.

شهدايي كه براي دفاع از وطني با تاريخ و تمدني برجسته و كم نظير، اين چنين پرافتخار و با ايماني راسخ سينه در برابر هجوم دشمن سپر كردند تا ذره اي از خاك پاك ميهنشان به يغما نرود.

باشد كه همه ما پاسداران و سربازاني شايسته براي خاك زرخيز و گنجينه هاي پربار ايرانمان باشيم.

گ/7135/ 6022