سیاست خارجی ایران در دوره روحانی؛ تعامل به جای تقابل

سیاست خارجی كشورها عرصه یی است كه ظرفیت های یك كشور در عرصه ی بین المللی را به نمایش می گذارد و می تواند بسیاری از اهداف و نیات كشورها را در ابعاد منطقه یی و بین المللی آن برآورده سازد.

همچون عرصه های اجتماعی، جامعه ی بین الملل نیز عرصه ی كنش و واكنش های میان اعضاست و ارتباط مناسب و دوسویه باعث ایجاد اعتماد و همدلی میان اعضا می شود و می تواند نزدیكی بیشتر كشورها را به همراه داشته باشد. هرقدر هم اختلاف ها میان اعضا گسترده و عمیق باشد اما تغییر رفتارها می تواند نزدیكی میان كشورها را باعث شود اما بقا و تعمیق اعتماد اعضا به یكدیگر به رفتارهای این بازیگران در دوره یی طولانی بستگی دارد. اما این مهم است كه نگرش های منفی را با تعاملات مثبت تغییر داد و جای آن با همدلی و احساس مفید بودن برای خود و كل جامعه پر شود.

به باور بسیاری از تحلیلگران، دولت تدبیر و امید توانست با باز تعریف نقش و جایگاه ایران در منطقه، اهمیت سیاست خارجی تعامل گرا و استفاده ی بجا و صحیح از دیپلماسی و ظرفیت های چانه زنی باعث تغییرات در دیدگاه دیگر كشورها و شهروندانشان به ایران شود. گرچه این تغییر دیدگاه ها خیلی زیاد و عمیق نبوده است اما نقش مهمی را در خارج ساختن ایران از محوریت سركشی از قوانین بین المللی و پروژه ی ایران هراسی داشته است.

در طول یك سال گذشته، رییس جمهوری بر اساس اهمیت و تبیین اهداف سیاست خارجی به برخی از كشورهای دور و نزدیك سفر كرد. وی به كشورهای قرقیزستان، آمریكا، چین، سوییس، عمان، افغانستان و تركیه سفر كرد و با رهبران و مقام های عالی رتبه ی این كشورها دیدار و گفت وگو كرد و توانست بسیاری از ابهام ها در مورد ایران را كمرنگ كند.

از طرف دیگر حضور رهبران بسیاری از كشورها از جمله كشورهای همسایه (پاكستان، افغانستان، عراق، تركیه، كویت، عمان وجمهوری آذربایجان) نیز نشان از روند تدریجی تغییر رویكرد كشورهای همسایه به خط مشی های جدید ایران بود. افزون بر این در خلال یك سال اخیر وزیران امور خارجه ی بسیاری از كشورهای جهان به ویژه از اروپا در ایران به دیدار مقام های كشورمان آمدند.

بعد از امضای توافق هسته یی ژنو نیز دوره یی جدید در عرصه ی اقتصاد و سیاست در ایران و در عرصه ی بین الملل ایجاد شد و با وجودی كه تحریم های ظالمانه ی غرب علیه ایران برقرار بود اما بسیاری از كشورهای صنعتی و پیشرفته ی اروپایی و آسیایی نمایندگان اقتصادی خود را به ایران روانه كردند. هیات های اقتصادی بزرگی از كشورهای جهان همچون از آلمان، فرانسه ایتالیا، چین و كره جنوبی، اسپانیا، هلند، آلمان و حتی آمریكا به ایران آمدند و با مقام های اقتصادی و سیاسی و حتی بازرگانان ایران در مورد افزایش تعامل و ورود شركت های بزرگ بین المللی به كشور گفت وگو كردند كه در آینده ی نزدیك با به سرانجام رسیدن گفت و گوهای هسته یی و تغییر در روند تحریم ها نتایج خود را نشان خواهد داد.



***روحانی، ایرانی مقاوم و منطقی ارایه كرد

«مهدی مطهرنیا» استاد دانشگاه و تحلیل گر برجسته ی مسایل بین الملل در ارزیابی سیاست خارجی یك ساله ی دولت حسن روحانی آن را واجد دو رویكرد مثبت دانست و گفت: سیاست خارجی دولت روحانی «موضوع محور» و «پدیده گرا» است. از این جهت موضوع محور است كه بیش از آن كه كلام محورانه و در نفی دیگران خود را تعریف كند، سعی می كند با ارایه ی تعریفی از عملكرد خود در حوزه ی سیاست خارجی در بستر تنظیم یك دكترین عملیاتی وارد میدان حركت در حوزه ی سیاست خارجی شود. این موضوع در رقابت (كمپین) انتخاباتی روحانی به خوبی مشخص بود. دانش واژه ی تعامل سازنده به عنوان دكترین سیاست خارجی روحانی نشان داد وی موضوع محور است. این نگرش هنگامی تقویت شد كه روحانی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورك سخنرانی كرد. در آن سخنرانی بازهم موضوع محوری تحركات دولت روحانی در این عرصه مشخص شد. او بیش از آن كه كنشگران صحنه ی سیاست خارجی در حوزه ی نظام بین الملل به ویژه كنشگران فرادستی بین المللی را زیر سوال ببرد، روش آن ها را در حل بحران های جهانی و مدیریت امنیت و صلح در جهان زیر سوال برد.

وی افزود: از این رو روحانی نشان داد كه موضوع محوری را در دستور كار خود قرار داده است و به جای رویكردهای كلام محورانه تلاش دارد سویه گیری های بخرداندیشانه ی متكی بر اندیشه ورزی های سیاسی و ادبیات مرسوم پذیرفته شده ی سیاسی در نظام بین الملل را در دستور كار قرار دهد.

مطهرنیا در مورد ویژگی دوم سیاست خارجی دولت روحانی نیز اظهار داشت: وی پدیده گراست؛ چرا كه می خواهد به سرعت آثار مثبت حل بحران های موجود در ارتباط با سیاست خارجی ایران را در حوزه ی سیاست داخلی شاهد باشد. بنابراین دیدیم كه به سرعت به سراغ پرونده ی هسته یی رفت. توافقنامه ی ژنو انعكاس طرح بهار 1384 در آذر1392 بود؛ چرا كه موجب شد كه آن چه ایران در بهار 84 خود طراحی كرده بود در ژنو 3 در آذر 92 تحت عنوان توافقنامه پذیرفته شود. هم اكنون ایستگاه های متعدد وین نزدیك به ایستگاه هفتم است؛ لذا حل و فصل بحران هسته یی ایران می تواند در چارچوب تئوری دومینو موجب حل و فصل بسیاری از پرونده های دیگر شود.

این كارشناس برجسته ی مسایل بین المللی در زمینه ی منطق سیاست خارجی كشورمان در این دوره تاكید كرد: دولت روحانی به خوبی می داند كه از ترس مرگ نمی توان خودكشی كرد؛ بنابراین از ترس این كه فردا پرونده ی هسته یی ایران تمام شود ولی پرونده ی حقوق بشر، پرونده ی سلاح های غیر متعارف یا حتی پرونده ی سازش اعراب و اسراییل روی میز قرار بگیرد، نمی خواهد در پرونده ی هسته یی غیرعاقلانه حركت كند. بنابراین می داند از ترس مرگ نباید خودكشی كرد. این ها بسیار مثبت است و همین مثبت بودن در فضای سیاست داخلی نیز نوعی ثبات به وجود آورده است اما این ثبات نمی تواند چندان مطمئن باشد؛ چرا كه به سرعت باید انعكاس حوزه ی سیاست خارجی در داخل را نهادینه كند. نرمش قهرمانانه باید به انتهای پهلوانانه برسد اگر تمام این تلاش ها به ناگاه در ایستگاه آخر به هر دلیلی به نتیجه نرسد، انعكاس های متفاوتی ایجاد می كند و درست بالعكس می شود.

این مدرس دانشگاه در مورد دیگر شاخص های مهم رویكرد سیاست خارجی دولت در این روند مثبت نیز پاسخ داد: شاخص مهم دیگری كه باید به آن اندیشید، تاكید بر این گزاره است كه بالاترین مصلحت دینی ما تاكید بر منفعت ملی ماست. یكی از چالش های اساسی در عرصه ی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران كه در حوزه ی داخل سیاست در رو در رویی میان اسلامیت و ایرانیت قرار می گیرد، مساله ی منافع ملی و مصالح دینی است. آیا منافع ملی ما بر مصلحت دینی ما ارجحیت دارد یا برعكس؟ من بر این باورم كه دولت روحانی می تواند این پارادوكس (تناقض) را به یك پارادایم تبدیل كند و نشان دهد كه ارزش اساسی در آن است كه اولیت ایرانیت مان در چارچوب منافع ملی حفظ شود و اولویت ارزش های دینی و انقلابی ما در چارچوب مصالح دینی قرار گیرد.

مطهرنیا با بیان این كه امام خمینی تعریفی چند بعدی از اسلام انقلابی را عرضه كرد كه اسلام را از گوشه های عبادتگاه ها خارج كرد و به صحنه ی جامعه، سیاست و نظام بین الملل برد، افزود: این تعریف از دین، نیازمند یك مكان جغرافیایی هم بود كه یكی از ابعادش تهران است و قدرت یافتن تهران موجب قدرت یافتن این تفكر در جهان می شود. لذا اولیت ما تاكید بر منافع ملی ما است و اولویت ما تاكید بر فرهنگ ایرانی-اسلامی است. الف ایران باید در الف اسلام ادغام شود.

وی در مورد اثرهای مثبت این نگاه نو به سیاست خارجی بر وجهه ی بین المللی ایران اعتقاد دارد: روحانی و دولتش در یك ساله ی اخیر توانستند تئوری جنگ نامتعادل غرب علیه ایران را با چالش جدی روبرو سازند. ایران هراسی در بعد منطقه یی و اسلام هراسی در بعد بین المللی متوقف شد. امروز ایران دیگر یك ایران سركش شناخته نمی شود. ایران امروز یك ایران مقاوم و در عین حال منطقی است. در حالی كه به ویژه در 8 ساله ی گذشته ایران یك كشور سركش و غیر منطقی شناخته شد و به خاطر همین حركت ها بود كه منطق عملیاتی كردن تحریم ها علیه ایران موفق شد. موفقیت تحریم ها علیه ایران مدیون كسانی است كه چهره یی سركش و غیر منطقی از ایران به نمایش گذاشتند. قبل از این هم تحریم ها وجود داشت اما بسیاری از كنشگران منطقه یی و بین المللی به اجرای آن چندان راغب نبودند یا حداقل منافع اقتصادی خود را در عمل به آن نمی دیدند. اما نزدیك شدن به یك كنشگر سركش و غیر منطقی برای همگان خطرناك است. روحانی حداقل نشان داد كه می تواند این فضا را بر هم زند.

مطهرنیا چالش های دولت روحانی در دوران پیش رو در بخش سیاست خارجی را این گونه می داند كه چالش اصلی، چالش میان دو تفكری است كه در عرصه ی سیاست خارجی، مقاومت برای حفظ اصول را با تعاریف متعددی عرضه می دارند. یكی مقاومت را در فریاد بر آوردن تعریف پذیر می داند و دیگری آن را در منطقی سخن گفتن موثر می یابد. چالش اصلی میان دولت روحانی و اصولگرایان افراطی است؛ كسانی كه باید آن ها را نئوكان ها ( محافظه كاران نو ) خواند؛ كسانی كه یا تعریف نظریشان از سیاست خارجی تعریفی رادیكالیستی است یا منافع اقتصادی شان در رفتار رادیكالی بیشتر حفظ می شود. این در حالی است كه دولت روحانی می خواهد با كمترین هزینه ها بیشترین بهره ها را به همراه بیاورد. این بدان معنا نیست كه دولت روحانی بتواند به یك پیروزی مطلق برسد لذا راهبرد خود را دكترین تعامل سازنده، برد مطلق نمی داند بلكه دستیابی به برد- برد معرفی می كند.



***زرگر: شتاب سیاست خارجی خوب بود و به نتایج مثبتی رسیده است

«علیرضا زرگر» كارشناس مسایل بین الملل و موسس بنیاد خلیج فارس نیز در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا در مورد ارزیابی سیاست خارجی دولت حسن روحانی ابراز داشت: برنامه یی كه این دولت در نزدیك یك سال آغاز كرده است، معطوف به وضعیت گذشته است كه در دو دوره اتفاق افتاده است. در آن دو دوره وضعیت سیاست خارجی ما در منطقه و فرامنطقه با شیب و حركتی انجام گرفت كه باعث شد در منطقه و فرامنطقه میان ما و همسایگان مان شكاف ایجاد شود. این شكاف به ویژه با تاكید بر فعالیت هسته یی و دیگر مسایل، حساسیت هایی را در منطقه و بین الملل ایجاد كرد كه باعث فشارهای مختلفی بر جمهوری اسلامی ایران شد.

وی افزود: فشارها روز به روز بیشتر می شد و مشكلات داخلی نیز گسترش پیدا می كرد و فعالیتی نیز در ارتباط با اصلاح این امور به گونه یی كه توازن ایجاد شود و فشارها را كم كند، صورت نگرفت.

این كارشناس مسایل خاورمیانه در مورد تلاش برای اصلاح وضع موجود در گذشته با بیان اینكه زمینه ها برای اصلاح وضعیت به علت سیاست های مسوولان وقت فراهم نشد، افزود: به نظر می رسید كه آن ها (مسوولان گذشته) می گفتند باید با شتاب حركت كرد و اكنون فرصت مناسبی است. تحریم ها و تهدیدهایی هم كه می شد عملیاتی نشده بودند. فشارها به شكل طیفی وارد عمل شدند به گونه یی كه ابتدا زمینه ی تحریم ها ایجاد شد و به تدریج تحریم ها جدی تر شدند. به نظر می رسد یا دیدگاه و برداشت صحیحی از این مسایل وجود نداشت یا این كه فكر می كردند شدت آن زیاد نمی شود و به نوعی آن را جدی نگرفتند.

این كارشناس مسایل سیاسی با اعتقاد به این موضوع كه نتایج فشارها باعث شد تا مردم روحانی را انتخاب كنند گفت: تهدیدها عملیاتی شدند، نتایج خود را نشان دادند و باعث افزایش فشارها شد تا این كه در انتخابات مردم به ویژه با دیدن سیاست های گذشته، انتخابی را بر مبنای تغییرات و اصلاحات در سیاست خارجی و منطقه یی خواستار شدند. بعد از آن نیز تغییرات باید به گونه یی اعمال می شد كه باعث به هم ریختن و آسیب های داخلی نشود و به نظر می رسد كه تا اندازه یی نیز این سیاست ها متوازن اعمال شد.

وی در مورد نتایج یك ساله ی این سیاست های نوین اظهار داشت: در این مدت یك سال، سیاست خارجی شتاب خوبی داشته است. اثراتی هم داشت كه به مرور بیشتر هم می شود و در نهایت به جایی خواهد رسید كه تحریم ها از بین برود. این كه آقای روحانی گفتند سازمان تحریم ها فرو ریخته است، حقیقتی است كه اكنون قابل مشاهده است. به نظر من تحریم ها از بین خواهد رفت و ما به شرایط قبل از طرح مساله در شورای امنیت باز می گردیم و اعتماد سازی بیشتر می شود. اما این روال طول خواهد كشید ممكن است چند سال زمان نیاز داشته باشد ولی در این یك سالی كه آغاز شده است به نظر من روند مثبت بوده است.

در مورد شاخص مهم در دوره ی یك ساله ی سیاست خارجی روحانی تاكید كرد: شاخص های مهمی در سیاست خارجی ما وجود داشتند اما مهمترین شاخصی كه بقیه ی موارد را تحت الشعاع قرار داد این بوده است كه مذاكرات و نشست هایی انجام شد كه در آن دو طرف رو در رو می نشینند و همه ی طرف ها خواسته ها و سخنان خود را می گویند. مهم این است كه در این شرایط می توان به نتیجه ی برد-برد رسید. این گونه نبوده است كه ما خواسته های خود را بگوییم و كاری هم نداشته باشیم كه طرف مقابل چه چیزی می خواهد و چه كاری می خواهد انجام دهد. ما خواسته های خود را می گوییم و طرف مقابل نیز خواسته های خودش را می گوید و دو طرف سعی می كنند یكدیگر را قانع كنند. در این صورت اعتماد ایجاد می شود.

وی افزود: ویژگی مهم این است كه زمینه ی اعتماد سازی و مذاكره به شكلی كه دو طرف بتوانند به هم اعتماد كنند و این بستر تقویت شود، ایجاد شده است. گرچه این زمینه ی اعتماد صد در صد نبوده است اما در حال تبیین شدن است و هر چه جلوتر می رویم اعتماد بیشتر خواهد شد. به نظر می رسد مسایلی كه قبل از این وجود داشت به تدریج حل می شود. وقتی مشكلات دو طرف مشخص و به یكدیگر ابراز شود می توان به نتیجه ی مثبت رسید.

زرگر در مورد تاثیر سیاست های بین المللی روحانی در حل موضوع های بین المللی و ارتقای جایگاه ایران نیز اعتقاد دارد: تحولاتی در منطقه اتفاق می افتد همچون حضور داعش عراق، سوریه، لبنان، فلسطین و افغانستان، مسایلی هستند كه دلایل و عوامل خاص خود را دارند ولی وجه مشترك تمامی آن ها نقش بارز، كارساز و جدی جمهوری اسلامی ایران در حل آن هاست. نقش جدی ما به گونه یی است كه اگر قرار باشد كاری برای حل آن ها انجام شود نباید ایران نادیده گرفته شود. حال این كه این نقش با چه تدبیر و سیاستی پیش برده می شود تا بتوانیم منافع خود و گروه هایی كه با ما همسو هستند حفظ كنیم مهم است و نیاز به مدیریت دارد.

این تحلیلگر مسایل خاورمیانه و خلیج فارس در مورد مدیریت نقش ایران در منطقه اعتقاد دارد كه (دولت) ایران در دوره ی گذشته سیاست های خاص خود را داشت و طبیعی است كه اكنون به گونه یی دیگر اعمال می شود. تغییر در رویكردهای امنیتی، سیاسی، منطقه یی و مذاكراتی ما، باعث شد كه طرف مقابل از جمله آمریكا و بازیگران در بیرون منطقه به مذاكره با ما بیایند. شیوه و دلایل ما برای مذاكره باعث می شوند كه بتوانیم نقش خود را به بهترین شكل ایفا كنیم و منافع خود را حفظ كنیم.

زرگر در مورد چالش های دولت روحانی در پیشبرد سیاست خارجی موفق در سطح منطقه و بین الملل نیز گفت: اكنون تلاش می شود اما نكته ی مهم این است كه همه ی این مسایل در دست وزارت امور خارجه نیست. سیاست خارجی منطقه یی ما به ویژه در عراق، افغانستان و فلسطین تنها به دست این وزارتخانه نیست و لزوم هماهنگی میان وزرات خارجه و دیگر بخش های داخلی وجود دارد. در داخل باید جهت های مختلفی كه نقش آفرین هستند با هم هماهنگ شوند و مواضع را تقویت و پشتیبانی كنند. اگر اعتماد سازی در داخل انجام شود، مدیریت را بهتر و تاثیر منطقه یی آن را نیز بیشتر می كند.

وی در پایان تاكید كرد: باید جهت هایی كه در داخل وجود دارد باهم هماهنگ شوند. در انتخابات جهت گیری هایی وجود داشت كه با دستگاه اجرایی فعلی هماهنگ نبودند و خواسته ی آن ها پیروزی فرد دیگری بود كه با جریان پیروز در انتخابات هماهنگ نیست. باید این ذهنیت ها در داخل شفاف شود تا بتوانیم به صورت هماهنگ عمل كنیم. در این صورت نتیجه ی مهم قابل توجهی را در داخل منطقه و خارج آن به دست خواهیم آورد.

*گروه پژوهش های خبری

پژوهشم** 9130**2054