شهرستان خواف شهري مرزي و ديدني براي گردشگران

موقعيت جغرافيايي و طبيعي

شهرستان مرزي خواف از شمال به شهرستان رشتخوار، از شرق به افغانستان و شهرستان تايباد، از جانب جنوب به قائن و از سوي مغرب به شهرستان هاي گناباد و تربت حيدريه محدود مي گردد. مركز اين شهرستان شهر خواف است.

شايد 'ابن نديم' نخستين كسي باشد كه در 'الفهرست' اين قصبه را 'روي' خوانده است.

هنوز مركز شهر خواف را عينا به همين شكل 'روي' مي گويند و گاهي نيز 'رود' گفته مي شود كه صورت تحريف شده 'روي' است.

بر اساس آخرين تقسيمات كشوري شهرستان خواف داراي پنج شهر به نام رود خواف، سنگان، قاسم آباد، سلامي و نشتيفان مي باشد؛خواف همچنين داراي چهار بخش و هشت دهستان است.

معدن سنگ آهن سنگان خواف يكي از بزرگترين معادن خاورميانه به شمار مي رود و كشاورزي و دامپروري اساس فعاليت هاي اقتصادي منطقه را تشكيل مي دهد و مهم ترين محصولات كشاورزي آن عبارتند از گندم، جو، پنبه، چغندرقند و فرآورده هاي جاليزي.

از محصولات دامي اين شهرستان مي توان به انواع فرآورده هاي لبني مانند ماست، پنير، كره، كشك و ... اشاره كرد.



پيشينه تاريخي

'خواف' همچون خواف نوشته مي شود و 'خاف' خوانده مي شود؛ تمامي جغرافيدانان عصر اسلام همچون ياقوت در 'معجم البلدان'، مقدسي در 'احسن التقاسيم' و حمدالله مستوفي در 'نزهه القلوب' و سرانجام حافظ ابرو در 'جغرافيا ي تاريخي' خواف را به همين شكل ضبط كرده اند.

امروزه خواف وسعتي در حدود يك دهم خواف قديم را دارد و در گذشته تربت حيدريه و بخشي از منطقه اي كه اكنون در خاك افغانستان است جزء خواف بوده است.

خواف از نظر پيشينه تاريخي پيش از اسلام جزيي از قلمرو پارتيان بوده و سابقه تاريخي اش به چندين هزار سال مي رسد.

به گزارش دكتر مشكور صاحب رساله ايران در عهد باستان خواف در عهد اشكانيان و ساسانيان نيز جزء شهرهاي آباد ايران بوده است كه از توابع مهم ابر شهر نيشابور محسوب مي شد.

حاكم اين ولايت را 'كنا رنگ' مي گفته اند؛ حافظ ابرو دانشمند و مورخ نامي قرن هشتم و نهم خواف را چنين توصيف كرده است: خواف ناحيه اي است مشهور كه مردم بزرگ از آنجا برخاسته اند.

از علما و ملوك و وزراء جد اعلاي محمد مظفر شاه شجاع از خواف بوده و ملك زوزن كه مدتي حكومت كرد در اواخر دولت خوارزمشاهيان از زوزن خواف بوده اند.

در خواف مزارع و قراء بسيار است و كاني آهن دارد؛ مردم در آنجا سني مذهبند و آب ايشان بيشتر از كاريز است؛ رودهاي آب اندكند و درخت بسيار و ابريشم حاصل شود و از ميوه همه نوع باشد به خصوص پنبه و انار نيز بسيار باشد.

خواف محل عبور شاخه اي از جاده ابريشم به طول 10 هزار كيلومتر است كه در قرن اول قبل از ميلاد از شهر 'سيان' پايتخت چين و از طريق هرات به ايران وارد مي شده است.

ولايت خواف از سال 1249 هجري قمري كه هرات از ايران جدا شد به تابعيت مشهد يعني خراسان كنوني درآمد.



مجموعه تاريخي خواجه يار

اين مكان در ارتفاعات موسوم به 'خواجه يار' مشرف به شهر خواف واقع است؛مجموعه تاريخي- فرهنگي خواجه يار مشتمل بر گورستاني منسوب به شهداي صدر اسلام، بناي كوچك دو طبقه و آب انباري از دوره قاجار است.

به رغم جاذبه هاي تاريخي ارتفاعات خواجه يار با چشم انداز وسيعي به مركز شهر، تفريحگاه كوهستاني خوافيان و مناطق مجاور به شمار مي آيد.



مسجد جامع سنگان

بناي جامع سنگان واقع در سنگان پايين خواف از يادگاري هاي معماري اوايل سده هفتم است؛ اين اثر مذهبي در ابتدا به صورت دو ايواني ساخته شده و در حال حاضر داراي يك ايوان در ضلع غربي و رواق هاي طرفين است.

در مقابل ايوان قبله، ايوان ديگري در ضلع شرقي قرار داشته كه تخريب و شبستاني جايگزين آن شده است؛ نكته حائز اهميت در اين بنا تغيير وضعيت پايه هاي ايوان قبله به علت زلزله هاي متعدد است، به طوري كه فاصله پايه هاي ايوان در مبنا از فاصله آن در پاكار طاق كمتر است.

اين بنا از جمله مساجد سبك خراساني و همانند و همزمان با مساجد زوزن و گناباد است و آجرهاي تراش تلفيق شده با هماهنگي، پايه ها و لچكي هاي ايوان و رواقها را زينت داده اند.

بر لچكي هاي ايوان قطعات كتيبه و آجري هاي قالب زده اي نصب شده كه متعلق به بنايي كهن تر از مسجد بوده است.



مسجد رباط زيارت آباد

اين مسجد جزئي از يك مجموعه معماري شامل رباط، خانقاه، آب انبار و سقابه مي باشد كه درهفت كيلومتري روستاي فدك واقع است.

معماري بنا مشتمل بر تالار وسيعي است كه بر فراز ديوار سنگي آن قاب سرتاسري آجري ايجاد شده و كتيبه اي آجري به شيوه كوفي در داخل قاب جاي داده شده است.

در حال حاضر بخش جنوبي تالار و ايوان تبديل به فضاي معماري با كاربردي جديد شده اما از آثار و شواهد چنين برمي آيد كه در سمت شمالي تالارايواني وجود داشته و در انتهاي ايوان محرابي با كتيبه برجسته گچي بوده است.

اين بنا در بررسي هاي سال 1367 كشف و در همان سال تثبيت و استحكام بخشي شد.



كوشك سلامه

تا پيش از سال 1326 ش اين بنا در زير تلي از خاك پنهان بوده تا اينكه خاكبرداري و تجديد بناي آن آغاز مي شود؛ كوشك مزبور مشتمل بر سه طبقه بوده كه فوقاني ترين اشكو به آن بازسازي گرديده است.

پس از آن محوطه سازي كوشك انجام شد. بنا بر شواهد طبقه دوم عمارت با وجود اتاق ها و فضاهاي متعدد مكاني براي زندگي ساكنين در آن بوده و طرحي چليپايي دارد.

باز پيرايي بناي مزبور با نماي آجري سبب گرديده اين بنا ظاهر ابنيه دوره صفويه را پيدا كند اما به استناد متون دوران اسلامي اين بنا از سده ششم در اين مكان وجود داشته است.



مسجد ملك زوزن

مسجد ملك زوزن تنها بناي آجري به جاي مانده از بقاياي شهر تاريخي زوزن و يادماني ارزشمند از شكوه و عظمت اين منطقه است.

نام بنا برگرفته از ملك معظم ابوبكر بن علي زوزني بزرگترين حكمران اين خطه و دومين مسجد تاريخ دار دوره خوارزمشاهيان است كه به استناد كتيبه موجود در سال 615 هجري قمري و يك سال پس از آن در حال ساختمان بوده است.

آنچه از معماري بنا باقي مانده، دو ايوان كوچك و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقي و غربي است كه هسته بناي عظيمي بوده كه به عنوان مسجد- مدرسه بنيان گرديده و به دليل حملات سپاهيان مغول در 617 هجري قمري كار بناي آن نيمه تمام رها شده است.

نماي ايوان شرقي داراي كتيبه خط كوفي و تزئينات آجر كاري با تلفيقي از كاشي فيروزه اي رنگ مزين به نقوش هندسي و دو ستون نماي تزئيني است.

نماي ايوان غربي نيز آراسته به محرابي ساده و عناصر تزئيني ارزشمند نظير آجركاري و تلفيق آن با كاشي هندسي و گياهي است.

اين بنا در 66 كيلومتري جنوب غربي خواف در زوزن واقع است.



مدرسه غياثيه خرگرد

مدرسه غياثيه خرگرد در مجاورت روستاي خرگرد و به فاصله پنج كيلومتري خواف بر سر راه تايباد واقع است؛ اين مدرسه تاريخي از جمله ابنيه چهار ايواني و آجري است كه در زمان شاهرخ تيموري به سعي پير احمد خوافي توسط دو برادر معمار به نام هاي قوام الدين و غياث الدين شيرازي به سال 848 هجري قمري ساخته شده است.

بنا در دو طبقه و با 32 غرفه و حجره، هشت تالار مربع در گوشه ها و دو تالار بزرگ در طرفين هشتي ورودي به عنوان مسجد و مدرسه ساخته شده است.

نماي دروني و نماي بيروني جلو بنا آراسته به كاشيكاري رنگارنگ معرق بسيار زيبا و كتيبه مي باشد و داخل ايوانها و رويه تمامي ديوارها در بيرون با تلفيق كاشي و آجر زينت يافته است.



آس بادهاي نشتيفان

چرخش اين آسياب ها محتاج بادي قوي، مداوم و طولاني 120 روزه سيستان است كه مناطق استان هاي خراسان، به ويژه خواف تا نهبندان را در برمي گيرد.

اراضي كوهستاني و ناهموار شمال خراسان (نيشابور قديم) و جنوب خراسان (قهستان قديم) را باريكه پست و همواري از هم جدا مي كند كه عرض آن به طور متوسط حدود 100 كيلومتر و ارتفاع آن از سطح دريا بين 700 تا 850 متر است.

اين عارضه جلگه اي كه به مانند گذرگاهي عظيم به طول بيش از 500 كيلومتر است از غرب به كوير نمك و شرق به دامنه هاي غربي رشته كوه هندوكش در افغانستان منتهي مي شود.

رودهاي اين سرزمين به خاطر مختصر آب شوري كه دارد كال شور ناميده مي شود و به زمين هاي آن به سبب بي حاصلي و شوره زار بودن در اصطلاح محلي (دق) اطلاق مي گردد و عمده ترين نعمت هاي آن باد است.

اين باد در بهار از ارتفاعات پر برف و سرد 'كوه بابا' در سلسله جبال هندوكش مي وزد و با شتاب بسيار جاي هواي گرم و سبك شده كوير نمك را پر مي كند و در اصطلاح محلي به 'باد كوه' معروف است.

در واقع شاخه ايست از باد معروف 120 روزه سيستان كه از اواسط ارديبهشت شروع شده و تا اوايل پاييز ادامه دارد؛ اين باد با قدرتي بسيار، مداوم و شبانه روزي مي وزد و تنها بادي است كه مي تواند آسياب ها را به سرعتي بسيار به چرخش درآورد.

برخي از پژوهشگران معتقدند بادهاي 120 روزه سيستان در دوره گرم سال يعني از 15 خرداد تا 15 مهر به مدت 120 روز مي وزد.

آس باد بنايي است شكل گرفته از خشت و گل و متشكل از دو واحد ساختماني شامل سالن اصلي آس باد در طبقه همكف و محفظه محيط چرخ و پره در پشت بام ورودي طبقه همكف در جهت مخالف وزش باد قرار دارد و در حقيقت اتاقي است كه در آن قطعات متحرك آس باد و سنگ هاي بزرگ و مدور قرار دارد و در نقطه اي ديگر از اين مكان انبارك گندم و يا غله ديده مي شود.

بخش فوقاني آسخانه نيز شامل يك تير عمودي و يك تير افقي بر روي چرخ و پره مي باشد؛ پره در مناطقي مانند خواف از چوب ساخته مي شود اما در نهبندان و مناطق گرمسير از شاخه هاي درخت خرما به عنوان پره استفاده مي شود.

آس بادها معمولا در كنار هم و متصل به يكديگر ساخته مي شوند كه يكي از دلايل آن مقاومت در برابر بادهاي 120 روزه است.



مزار پيراحمد خوافي

اين بنا مدفن پير احمد خوافي وزير دانشمند شاهرخ تيموري است كه به دستور وي ابنيه خيريه و عام المنفعه بسياري بنيان گرديد، از جمله مدرسه غياثيه خرگرد، مزار زين الدين ابوبكر تايبادي، مسجد جامع هرات و ده ها اثر معماري ديگر.

مكان مزبور درون شهر خواف واقع مي باشد و داراي ورودي ايوان شكل است كه ديوارهاي پيرامون آن با ارتفاع 5/1 متر اين قسمت را محصور نموده اند. مزار پير احمد خوافي نيز در ميان 2 قبر ديگر در اين محدوده ديده مي شود.



آرامگاه حافظ ابرو

شهاب الدين عبدالله بن زين الدين لطف الله بن عبدالرشيد ملقب به (حافظ ابرو) در زمره مشاهير مورخان ايران در عصر تيموري است. وي در جواني به خدمت امير تيمور راه يافت اما شهرت او در عصر سلطنت شاهرخ به اوج خود رسيد.

از وي تاليفات ارزشمندي چون زبده التواريخ، جغرافياي تاريخ خراسان، تاريخ ملكوت كرت و ... برجاي مانده است.

مزار وي داخل شهر خواف و در محوطه اي به وسعت 5/1 هكتار قرار دارد. اطراف تربتش با نيم ديواري كوتاه محصور شده است.

در كنار اين قسمت مسجدي شامل يك ايوان كوچك، محراب و تزئينات آن ديده مي شود؛ بناي مزبور منتسب به دوران قاجار است.



منطقه گردشگري خواجه يار

در جنوب شهر خواف و در جوار رودخانه خواجه يار، در ارتفاعات مشرف به شهر منطقه كوهستاني و ييلاقي خواجه يار قرار گرفته است.

اين منطقه داراي فضايي سرسبز و خرم و با آب و هوايي مفرح است و در آن پاركي كوهستاني احداث گرديده است.

اين منطقه به عنوان تفريحگاهي كوهستاني مورد توجه اهالي شهرستان خواف مي باشد.



مجموعه گردشگري كبوداني

مجموعه گردشگري كبوداني در هشت كيلومتري شهرستان خواف و در منطقه اي جلگه اي واقع شده است؛ اين مجموعه مشتمل بر آرامگاه سلطان محمد كبوداني، عارف قرن هشتم و مسجدي تاريخي مي باشد. منطقه كبوداني از آب و هوايي مفرح و زميني سرسبز و خرم برخوردار است و در تابستان ها مامني براي تفريح اهالي شهرستان خواف به شمار مي آيد.



منطقه گردشگري روستاي زرداب

روستاي زرداب در فاصله 30 كيلومتري شمال خواف واقع شده است؛ اين روستا در منطقه اي كوهستاني و خوش آب وهوا قرار دارد و داراي پوشش متنوع گياهي در فصول باران مي باشد. در اين ييلاق آبشاري جاري است كه به آبشار زرداب مشهور شده است.

اين آبشار در ناحيه زرداب مناظر چشم انداز و بديعي را به وجود آورده است.



منطقه گردشگري روستاي نياز آباد

در فاصله 45 كيلومتري شرق خواف و در 19 كيلومتري جنوب سنگان منطقه ييلاقي روستاي نيازآباد واقع شده است.

اين ناحيه از باغات پسته پوشيده شده و بافت روستايي كهن زيبايي مضاعفي بخشيده است. در منطقه روستاي نياز آباد تپه اي موسوم به قلعه شاپور و آرامگاه مجد ماضي نيز قرار دارد.



بند سلامه

اين بناي تاريخي در شش كيلومتري شمال شرق روستاي سلامه قرار دارد و مقارن با نظام الملك خوافي وزير سلطان حسين بايقرا در اواخر سده نهم هجري بنيان گرديد. ديواره بند از مصالح سنگ و ساروج ساخته و طول آن بيش از 300 متر و عرض تاج آن حدود 4 متر است.

ساختار اين سازه در مسير كالي بنا شده كه آبهاي ارتفاعات جنوبي كرديال را از طريق خير آباد به دشت سلامي مي رساند. اما آب سد از طريق يك كانال انحرافي تامين مي گردد. امروزه اين مكان به دليل آب فراوان، خاك حاصلخيز و آب و هواي مطلوب به عنوان يك تفرجگاه آبي در خواف مشتاقان طبيعت را به سوي خود جلب مي كند.



موسيقي مقامي شهرستان خواف

شهرستان خواف نيز همانند تربت جام داراي پيشينه غني در هنر موسيقي است. موسيقي اين منطقه براساس مقام هاي سماعي شكل گرفته و در طول زمان ساخته و پرداخته شده است. مقام هاي آن تقريبا شبيه مقام هاي تربت جام مي باشد.

شهرستان خواف استادان بي نظيري را در زمينه موسيقي مقامي به هنر ايران زمين معرفي نموده است. سازهاي مهم اين منطقه را دف و دوتار تشكيل مي دهند.



مشاغل و هنرهاي سنتي شهرستان خواف

در شهرستان خواف هنرهاي دستي و مشاغل سنتي بسياري رواج دارند. اگرچه اين مشاغل از رواج قابل قبولي برخوردار نيستند، ليكن مي توان با گردش در شهر و در بازارهاي آن مراكزي را يافت كه هنوز براساس الگوهاي سنتي به كار مشغولند.

از اين مشاغل مي توان از قالي بافي، فرت بافي يا تون بافي، آهنگري، نمد مالي، نخ تابي، خراطي، نجاري، مسگري و ساخت سازهاي سنتي ياد كرد.ك/1

7496/659