پژوهش را گرچه به شیوه های مختلف تعریف می كنند اما مفاهیم مشترك در همه تعاریف، كشف واقعیتهای نو و تفسیر درست آنها یا یافتن پاسخ درست و مناسب به پرسشی است كه در رویارویی با یك مساله پدید می آید. این امر نیز از مسیر مطالعه آگاهانه، برنامه ریزی شده و روشمند با توجه به داده های واقعی، تجربه ها و نظریه های پیشین محقق می شود و از این راه نقشی هدایتگر را پیش از تصمیم گیری، زمان اجرای طرح ها و پس از پیاده سازی برنامه ها بازی می كند.
از آنجا كه پژوهش یكی از پایه ای ترین نیازها برای برنامه ریزی واقعگرایانه به منظور رسیدن به پیشرفت و توسعه همه جانبه یك كشور است بنابراین یكی از پایه های قدرت و استقلال هر كشوری را تشكیل می دهد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی تاكید بلندپایه ترین مقام های نظام بر تحقیق و پژوهش بر اهمیت این امر و مراكز پژوهشی آنچنان افزود كه حتی امام خمینی (ره) بیست و دوم آذرماه 1360 در جمع برخی مسوولان دانشگاهی تصریح كردند «دانشگاه یك كشوری اگر اصلاح بشود، آن كشور اصلاح می شود و با انحراف دانشگاه، كشور منحرف می شود».
رهبر معظم انقلاب نیز نهم مهرماه 1386 در دیدار با استادان دانشگاه ها، تحقیق و پژوهش را منبع «تغذیه و رشد» بخش های آموزشی و علمی كشور دانسته و تاكید كردند «اگر پژوهش را جدی نگیریم همچنان با مشكل وابستگی به منابع علمی خارجی و «عدم استقلال علمی و دانشگاهی» كشور روبرو خواهیم بود».
بر پایه سند چشم انداز 20ساله، جمهوری اسلامی ایران در سال خورشیدی 1404، «كشوری است توسعهیافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه با هویت اسلامی و انقلابی، الهامبخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده و موثر در روابط بینالملل». یكی از ویژگی های جامعه ایرانی نیز چنین برشمرده شده است: «برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری، متكی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی در تولید ملی».
برای دستیابی به این چشم انداز، باید شرایط مناسب برای انجام فعالیت های پژوهشی را با رفع موانع موجود بر سر راه آن، فراهم آورد.
این موانع را می توان در دو بخش سخت افزاری و نرم افزاری دسته بندی كرد.
الف) موانع سخت افزاری ناشی از ضعف مدیریت متمركز شامل ایجاد مجموعه ای از نهادها، ساختارها و فرآیندها برای:
- تدوین برنامه های راهبردی قابل اجرا بر اساس سند چشم انداز،
- اولویت بندی طرح های تحقیقاتی بر پایه نیاز واقعی جامعه (كه خود نیازمند انجام یك پژوهش جامع است)،
- جذب و توزیع مناسب نخبگان و محققان در پژوهشگاه هایی كه به طور هدفمند و تخصصی ایجاد می شوند،
- توزیع عادلانه بودجه دولتی بین مراكز پژوهشی و كاهش خطر سرمایه گذاری به منظور تشویق سرمایه گذاران برای ورود به این عرصه كه به سبب فاصله طرح های پژوهشی تا رسیدن به مرحله درآمدزایی سرمایه خود را به حوزه های دیگر می برند،
- یافتن راه هایی برای تامین امكانات و ابزارهای لازم برای پژوهش با تاكید بر تقویت توانمندی های داخلی برای تامین وسائل و مواد اولیه،
- نظارت بر فعالیت های پژوهشی پژوهشكده ها و پژوهشگران به منظور جلوگیری از موازی كاری كه با طراحی بانك های جامع اطلاعاتی و ایجاد ارتباط میان پژوهشگاه ها و پژوهشگران برای افزایش آگاهی از پژوهش های در دست اقدام یا پایان یافته و انتشار دستاوردهای بومی میسر می شود،
- توزیع عادلانه موضوع ها و طرح های پژوهشی دولتی بین دانشگاه ها، مراكز دولتی و پژوهشكده های غیردولتی،
- پیگیری لازم برای كاربردی كردن نتایج پژوهشی و ارایه دستاوردهای محققان به نهادهای تصمیم ساز و مراكز اجرایی و صنعتی با تاكید بر تامین حقوق پژوهشگران و
- تدوین قوانین و مقررات حمایتی از مراكز تحقیقاتی و پژوهشگران.
ب) موانع نرم افزاری در حوزه های اطلاعات و منابع انسانی شامل:
- آموزش نگاه پژوهش محور در تمام مراحل زندگی به ویژه از سنین كودكی تا جوانی و ترویج فرهنگ پژوهشگری و كارگروهی،
- حجم اندك نظریه پردازی های علمی بومی و علمی سازی بومی و احاطه نظریات خارجی بر فضای تحقیقاتی كشور كه پژوهشگران را از پا نهادن به وادی های تازه باز می دارد و تقلید از نظریه هایی را رقم می زند كه به دلیل تفاوت جوامع ایرانی با غیر ایرانی، غیرقابل تعمیم است،
- تفاوت سطح علمی و امكاناتی دانشگاه های كشور و در نتیجه دوری از دانش های روز و ضعف علمی در برخی پژوهشگران و ناتوانی آنان در بهره گیری از دانسته های علمی در مسیر كاربردی و عملیاتی،
- محدود كردن دسترسی محققان ایرانی به اطلاعات روز دنیا توسط مراكز علمی و تحقیقاتی خارجی حتی سازمان های بین المللی به دلایل سیاسی،
- آمارهای متناقض و تفاوت آمارهای ارایه شده از سوی سازمان ها و نهادهای مختلف دولتی و غیردولتی،
- گریز برخی مسوولان و مراجع از پاسخگویی به پژوهشگران به دلیل نگرانی از نتایج احتمالی پژوهش و
- لزوم بازتعریف جایگاهی والا برای پژوهشگر در جامعه و ایجاد انگیزه پایدار كه در سایه توجه به مشكلات معیشتی و نگرانی های روحی او میسر می شود كه آن نیز از زمانبر و هزینه بر بودن فرایند پژوهش، تعریف نادرست پژوهشگر در قالب خشك ضوابط كارمندی، تسلط نگاه های كمی نگر به جای كیفی نگر و امتیاز دانستن تعداد مقالات به جای میزان كاربردی و عملی بودن آنها، اجرایی نشدن برخی پژوهش ها، حاكمیت برخی روابط سیاسی- اقتصادی به جای شایسته سالاری در امتیازدهی ها و... ناشی می شود.
از آنجا كه گاهی پیامدهای ناشی از انجام پژوهش های ناقص بسیار بدتر از اجرای تصمیم ها بدون پژوهش های لازم است بنابراین باید برای رفع موانع موجود بر سر راه انجام یك پژوهش و تسهیل انجام آن كوشید.
رهبر معظم انقلاب نیز سیزدهم مهرماه 1385 علاوه بر لزوم تربیت دینی دانشجویان تاكید كردند «ما باید تحقیق را، كه حقا و بدون شك باید پژوهش و تحقیق مورد توجه و اهتمام بیشتری قرار بگیرد، در كشور اولا با توجه به نیازهای آن، هدفدار كنیم؛ یعنی ببینیم واقعا كشور به چه چیز احتیاج دارد و پژوهش ها را در جهت نیازهای كشور قرار بدهیم، و این لازمه اش این است كه ما بانك اطلاعات و مركزی داشته باشیم... ما باید نظام اعطای امتیازات علمی را در دانشگاه با این چیزها تطبیق دهیم... محقق و پژوهشگر ما نباید برای كسب رتبه علمی به دنبال این باشد كه مقاله ای را تهیه و تولید كند كه برای كشور هیچ فایده ای ندارد و هیچ خلاءای از خلاءهای پژوهشی كشور را پر نمی كند».
باید فضای پژوهشی كشور به آنجا برسد كه به گفته بیست و دوم بهمن ماه 1362 امام خمینی (ره) «به خواست خداوند تعالی در سایه كوشش و به كارانداختن افكار عالیه خود و اعتماد به نفس احتیاج علمی دانشجویان عزیز را آنگونه برآورند كه از رفتن به خارج مستغنی شوند و این امری است شدنی».
از مریم مسعود
تحقیق**1961**1358
تهران- ایرنا- گروه تحقیق و تفسیر خبر- پژوهش چراغ راهنمای تصمیم گیری ها و كلید رفع مسائل مختلف است اما برای تحقق واقعی و همه جانبه آن، باید از سد برخی مشكلات گذشت.