«مناقب خواني»، آييني در تبيين مفاهيم انسان ساز قيام عاشورا

«مناقب خواني» كه ريشه در آيين هاي نمايشي ايران باستان دارد در ابتدا به شكل تلويحي در مقام ستايش خداوند سبحان شكل گرفت، اما با ورود اسلام به ايران، نه تنها به فراموشي سپرده نشد كه با درغلطيدن به سمت آيين ها و سنن نمايش مذهبي و اسلامي به زباني هنري براي بازتاب قيام امام حسين(ع)، حادثه عاشورا و حوادث پس از آن تبديل شد.

«منقبت خوان» به لحاظ واژه شناسي تاريخي به «مداح شيعه» گفته مي شود و «مناقب خوانان» در مجالسي كه در مساجد يا تكايا برپا مي شد به «منقبت خواني» مي پرداختند.

براساس تاريخ و در ريشه شناسي شكل گيري اين آيين در كتاب «مناقب خواني» آمده است: «منقبت خوانان» مبلغان ديني و مذهبي بوده اند كه به نقل و صوت و مدح و بيت، ارادات خود را به امام حسين(ع) و خاندان عصمت و طهارت(س) ابراز مي كردند.

«منقبت خواني» در آغاز با شعر پارسي شكوفا شد و به اين ترتيب بسياري از آثار آوايي و شفاهي «منقبت خواني» از كلام باشكوه شاعران برجسته ادب پارسي كه دلباخته خاندان عصمت و طهارت(س) بودند، تأثير گرفت و در ميان مردم زمزمه شد.

مدح رشادت هاي شهداي كربلا، جوانمردي هاي حضرت عباس(ع) و شخصيت حضرت امام حسين(ع) در صدا و آواي منقبت خوانان به گوش مردم مي رسيد و دل هاي آنان را به سرچشمه معرفت گره مي زد.



** گريز و گذار منقب خوانان از ايران باستان تا عاشورا

در ادامه تكثر و تطور آيين هاي اسلامي و فرهنگ شيعه در كنار ارزشگذاري به قيام امام حسين(ع) و نمايشگران آييني «منقبت خوان»، اين آيين در ديگر مناسك و سنن آيين مذهبي و ديني نيز مورد استفاده قرار گرفت كه يكي از تجلي گاه هاي اين گريز و گذار اين نمايشگران در ماه محرم و بويژه دهه نخست اين ماه شكوفا شد.

پس از آنكه مناقب خواني جزو آيين هاي عاشورايي و نيايشي مردم شد، اجراي اين آيين در ايام مناسبت هاي مذهبي ديگر چون ماه صفر و ايام شهادت مولاي متقيان حضرت علي(ع) در ماه رمضان نيز جاي خود را باز كرد، در اين آيين منقبت خوانان با صوت و لحن زيبايي كلام ها، داستان ها و روايات مربوط به حضرت امام حسين(ع) و داستان هاي صدر اسلام را نسل به نسل و سينه به سينه براي آيندگان به عنوان ميراثي ارزشمند، فرهنگي و مذهبي انتقال دادند.



** سير تاريخي آيين «منقبت خواني» از آغاز تا دوران طلايي صفويه

در كتاب «تاريخ نمايش ايران» به قلم بهرام بيضايي و با استناد به تاريخ روايت هاي آييني شيعه در باب سير تطور تاريخي آيين منقبت خواني آمده است: اشعار مدح و منقبت امام حسين(ع) و خاندان آل محمد(ص) از همان دوران «سامانيان» در كلام دلباختگان معصومين ظهور پيدا كرد و در زمان «غزنويان» و «سلاجقه» فراگير شد و در زمان «آل بويه» به اوج و شكوفايي رسيد و در دوران صفويه به شيوه اي منظم و پويا در ميان مردم رواج يافت.

با اين حال در ادبيات عرب نيز شاعران مشهوري از جمله «كميت ابن زيد اسدي»، «دعبل خزاعي» و «سيد حميري»، مدح و منقبت را رواج دادند و به اين ترتيب تاريخچه آيين مناقب خواني با ادبيات عاشورايي از ديرباز تا كنون ريشه و پيوند ناگسستني پيدا كرد.

هوشنگ جاويد نويسنده كتاب «مناقب خواني» در بخشي از اين كتاب چنين مي نويسد: گذشتگان ما فضيلت شنيدن و فضيلت ديدن را خوب مي دانستند، وقتي كه نگاه مي كنيم به گستره هاي نغمات آوايي در كشور خودمان، به يك اقيانوس بر مي خوريم، اقيانوسي كه از خليج فارس شروع مي شود و تا درياي خزر ادامه پيدا مي كند.

وي يادآور شده است: «منقبت» نخل قد كشيده علي(ع) است بر آسمان ايمان در طول تاريخ، گام هاي مرد عدالت، رادي و جوانمردي است در عصر پر از بيگانگي است. «منقبت» صدايي است كه زنجير هاي ستم را از هم مي درد. «منقبت»، حكايت مردي را آواز مي دهد كه رنج، صيقلش مي داد، و در هر گام پر غرور و شكوهمندش چهره پر نيرنگ ستمگران را مي نماياند و «منقبت» هرچند خيال، اما بازتاب محض حقيقت است. شعر ترين شعر ايمان و ايقان است.

فراهنگ(5) ** 9266 ** 1071