سه سال پیش بعد از فرمان مقام معظم رهبری كه «هیچ بچه‌ای از تحصیل بازنماند»، مشكلات كودكان مهاجر برای تحصیل خیلی كم شد و تعداد بازماندگان از تحصیل به‌شدت كاهش یافت؛ كودكان مهاجر قانونی برای ثبت‌نام در مدارس دولتی مشكلی نداشتند و مهاجران فاقد مدرك باید برای ثبت‌نام برگه حمایت از تحصیل دریافت می‌كردند، به این صورت كه همه اعضای خانواده را سرشماری می‌كردند و به همه بچه‌های خانواده كه در سن مدرسه بودند، برگه حمایت از تحصیل داده می‌شد. اما امسال به‌دلیل قوانین جدید برای دادن برگه حمایت از تحصیل، برای آنان مشكلاتی به‌وجود آمد و تعداد بیش‌تری از كودكان از تحصیل بازماندند.
درواقع امسال مهم‌ترین دلیل بازماندگی از تحصیل كودكان، قوانین جدید بود كه مانع گرفتن برگه حمایت از تحصیل می‌شد. دلایل دیگری هم وجود داشت ولی طبق گزارشهای فعالان مدنی، بیشتر كودكان به این دلیل از تحصیل بازماندند و تعداد كودكانی كه به دلایل دیگری از تحصیل بازماندند خیلی كمتر بوده است.
برای اطلاع از جزئیات وضعیت كودكان بازمانده از تحصیل، با چند نفر از فعالان اجتماعی در شهرهای مختلف صحبت كردم. طاهره خاوری كه در محمودآباد مدرسه خودگردان دارد در مورد وضعیت تهران توضیح داد. مریم آشور كه در شیراز پیگیر وضعیت این دانش‌آموزان بوده و سال‌های پیش به آنان تدریس كرده از وضعیت دانش‌آموزان شیرازی گفت. ملیحه احمدی، فعال اجتماعی در اصفهان كه پیگیر حل مشكل این دانش‌آموزان بوده و تلاش كرده آنان را در مدارس ثبت‌نام كند و به آنان آموزش بدهد، مشكلاتی كه در شهر اصفهان با آن مواجه شده بودند را بازگو كرد و معصومه نظری كه در مشهد مدرسه خودگردان دارد نیز توضیحاتی در باب كودكان مشهدی داد.
دانش‌آموزان مهاجر فاقد مدرك باید برای ثبت‌نام در مدرسه، برگه حمایت از تحصیل دریافت كنند و امسال آنان چندین مانع برای دریافت این برگه داشتند:
**اثبات حضور حداقل دو سال در ایران با ارائه مدرك باطل شده
در 'توضیح كمیته آموزش نهاد رهبری در خصوص مصوبات مربوط به ثبت‌نام دانش‌آموزان افغانستانی' كه در 20 مرداد 1397 از طریق اداره كل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت كشور منتشر شد، آمده است كه مهاجرین حتی اگر كمتر از یك سال در ایران حضور دارند، اما در طرح سرشماری 6 ماه پیش شركت كرده‌اند و یا بتوانند یك سال حضور خود را با مدركی اثبات كنند، می‌توانند در مدرسه ثبت‌نام كنند، اما در عمل چیزی كه اتفاق افتاده و از فعالان اجتماعی می‌شنویم چیز دیگری است و حضور حداقل دو سال شرط گرفتن برگه حمایت از تحصیل بوده است.
طاهره خاوری، فعال اجتماعی تهران در مورد موانع ثبت‌نام كودكان افغانستان می‌گوید: قانون موجود در سال گذشته، امسال تغییر كرده است. به این صورت كسانی كه مدارك شناسایی ندارند و می‌خواهند برای بچه، برگه حمایت از تحصیلی بگیرند باید یك مدرك باطل شده‌ای داشته باشند تا ثابت كنند از دو سال قبل ایران بودند. مثلاً كارت باطل شده یا پاسپورت تمدید نشده ارائه دهند. ولی خیلی از خانواده‌ها، ازجمله خانواده‌هایی كه به ما مراجعه كردند، هیچ‌كدام از این‌ها را نداشتند.
به گفته خاوری این خانواده‌ها یا دو سال قبل، اصلاً ایران نبودند یا شوهرشان بوده، بچه‌ها نبودند و یا شوهرشان رفته بچه‌ها را آورده، یك سری از خانواده‌ها هم بودند كه چهار-پنج سال است در ایران هستند ولی نه از طرح خبری داشتند، نه بچه‌ها به سن مدرسه رسیده بود كه بروند برگه حمایت از تحصیل بگیرند. یك‌سری‌ها كه اصلاً نمی‌دانستند سرشماری انجام شده و از چنین مواردی اصلاً خبر نداشتند.
مریم آشور، فعال اجتماعی كه در شیراز مشغول فعالیت است نیز در این مورد اظهار می‌كند: ما خانواده‌هایی می‌شناسیم كه خیلی بیشتر از دو سال است اینجا زندگی می‌كنند ولی هیچ مدركی ندارند و سمن‌ها و كسانی كه آنها را می‌شناسند هم هیچ اعتباری ندارند. حتی از خدمات مددكاری هم استفاده نكرده‌اند. البته می‌شود حتی استشهاد محلی برای آنها جمع كرد ولی عملاً این اتفاق‌ها نمی‌افتد.
**جابه‌جایی دفتر كفالت‌ها
گروهی كه سال قبل برگه حمایت از تحصیلی را دریافت كرده بودند، امسال باید آن را تمدید می‌كردند و برای تمدید هم باید به همان دفتر كفالت سال قبل مراجعه كنند، یكی از مشكلاتی كه این كودكان با آن مواجه بودند این بود كه دفتر كفالت‌ها جابه‌جا شده بودند و پیدا كردن آدرس آنان ممكن نبود.
طاهره خاوری در مورد این مشكل هم می‌گوید: خانواده‌ها نامه را باید فقط به همان دفتر كفالت سال قبل ببرند و تمدید كنند، اما این دفتر كفالت‌ها جابه‌جا می‌شوند و آدرس دقیقی نمی‌دهند... یك مورد را كه من خودم داشتم پیگیری می‌كردم، مادرش می‌گفت: من كل دفتر كفالت‌هایی كه در شهرری بوده را گشتم، می‌گفت حداقل بگویید آن دفتر كفالت الان كجا رفته، اما به او جواب می‌دادند كه نمی‌دانیم. من با این مادر رفتم وزارت كشور، استانداری كه در شهرزیبا بود. آنجا هم گفتند ما فقط اینجا جوابگوی كسانی هستیم كه پاسپورت و كارت شناسایی دارند، آنهایی كه مدارك ندارند اصلاً به ما هیچ ربطی ندارد.
**شلوغ بودن دفاتر كفالت
امسال، شلوغ بودن دفاتر كفالت، مشكل دیگری بود كه باعث شد این دفاتر، كار این دانش‌آموزان را انجام ندهند.
به گفته خاوری، این مشكل سال‌های قبل وجود نداشت. یكی از دلایلی كه دفتر كفالت باز بود ولی كار انجام نمی‌داد، این بوده كه سه طرح هم‌زمان با هم شروع شده بود؛ یكی تمدید كارت‌های آمایش، دیگری تمدید پاسپورت‌های طرح خانواری و سوم دادن برگه‌های حمایت از تحصیل و تمدیدشان هم بود. یعنی دفتر كفالت هم‌زمان، هر سه كار را با هم انجام می‌داد، بعضی از آنها كه شلوغ بودند، می‌گفتند كار كارتی‌ها و پاسپورتی‌ها را انجام می‌دهیم ولی آنهایی كه برگه حمایت از تحصیلی داشتند چون سرشان شلوغ بود، می‌گفتند بروید جای دیگر. در صورتی كه وظیفه خودشان بود و باید خودشان انجام می‌دادند.
**دفتر كفالت‌ها سلیقه‌ای عمل كردند
سلیقه‌ای عمل كردن دفاتر كفالت در دادن برگه حمایت از تحصیلی به بچه‌ها، مسئله دیگری است كه موجب بازماندگی از تحصیل می‌شود. بعضی جاها برگه حمایت از تحصیل را داده‌اند، اما بعضی دیگر خیلی در این باره سخت‌گیری كرده‌اند.
مریم آشور در مورد سلیقه‌ای انجام شدن كارها در دفاتر كفالت نیز می‌گوید: من این را شنیدم كه دفاتر كفالتی بودند كه نامه یك سمن را قبول كردند، برای اینكه بدون كارنامه تمدید كنند و جاهایی هم بودند كه به هیچ‌وجه قبول نكردند. انگار به شخص هم ربط پیدا می‌كند و قانون آنقدر مشخص نیست.
**بچه‌هایی با شرایط خاص
در این میان شرایط كودكانی با شرایط خاص، مشكل را برای بچه‌های اتباع خارجی دوچندان می‌كند كه دانش‌آموزان كم‌شنوا یا دارای دیرآموزی و درس ضعیف را شامل می‌شود.
آشور در مورد این مشكلات می‌گوید: یك كودك كم‌شنوا یا تقریباً ناشنوا نمی‌تواند در مدارس دولتی درس بخواند، ما به‌تازگی با چنین موردی نیز روبه‌رو شده‌ایم. وضعیت این افراد نیاز به پیگیری دارد. باید وضعیت این دانش‌آموز مشخص شود و با توجه به شرایطش به مدارس مناسب برود. اما چون تاكنون اقدام نكرده باوجود اینكه یازده سالش هم هست و كارنامه‌ای هم نداشت، امسال برگه‌اش تمدید نشد.
**مدرسه نرفتن فرزندان بزرگ‌تر خانواده
این فعال اجتماعی می‌گوید: در خانواده‌ای كه فرزندان بزرگ‌تر آن به مدرسه نرفته‌اند، فرزندان كوچك‌تر نیز نمی‌توانند به مدرسه بروند، چرا كه دیگر برای كل آن خانواده برگه حمایت از تحصیلی صادر نمی‌كنند.
«من خانواده‌های دیگری را می‌شناسم كه مثلاً خواهرهای بزرگ‌تری كه زیر هجده سال هستند، نتوانستند به مدرسه بروند و برگه‌های‌شان را هم نتوانستند تمدید كنند. حالا خواهر كوچك‌تری كه داشتند و امسال به سن قانونی رسیده كه به مدرسه برود چون برگه حمایت كل آن خانواده تمدید نمی‌شده است، به این بچه هم برگه ندادند.»
**الزام حضور پدر برای گرفتن برگه حمایت از تحصیلی
آشور ادامه می‌دهد: حضور پدر برای گرفتن برگه حمایت از تحصیلی فرزندان مهاجران نیز الزامی است. اما در بسیاری موارد، پدر معتاد است و بارها شده هر چه پیگیری كردیم پدر حاضر نشده برای گرفتن برگه مراجعه كند و همین باعث محرومیت آنها از تحصیل می‌شود
**عدم تطابق شهر كارت آمایش با شهری كه در آن زندگی می‌كنند
مشكل دیگری كه سبب بروز مشكلات برای تحصیل فرزندان مهاجرین می‌شود به عدم تطابق شهر كارت آمایش با شهری كه در آن زندگی می‌كنند برمی‌گردد.
وی درباره این مشكل این‌گونه توضیح می‌دهد: یك بخش از بچه‌های بازمانده از تحصیل، بچه‌هایی هستند كه كارت آمایش دارند ولی كارت آمایش شهرهای دیگر را دارند. این در مواقعی است كه خانواده از روی بی‌مسئولیت یا نبود كار و یا وجود اقوام و آشنایان در شهری زندگی می‌كنند كه با شهر كارت آمایشان متفاوت است. برخی از این خانواده هشت فرزند در سن مدرسه دارند. اما به‌دلیل عدم تطابق شهر كارت آمایش با شهری كه در آن زندگی می‌كنند، این‌ها نمی‌توانند در مدارس ثبت‌نام شوند.
**بازماندگی از تحصیل به خاطر تعصب خانواده
این فعال اجتماعی ادامه می‌دهد: خانواده‌هایی نیز هستند كه به خاطر تعصب اجازه خروج بچه از خانه و حضور در مدرسه را نمی‌دهند و به این دلیل بچه بازمانده از تحصیل می‌شود. سال گذشته برای اینكه می‌خواستیم بچه‌ها را در مدارس دولتی ثبت‌نام كنیم، خانه به خانه می‌چرخیدیم و صحبت می‌كردیم. در این بین، ما با خانواده‌ای برخورد كردیم كه یك دختر هشت‌ساله داشت و مداركشان هم قانونی بود، یعنی همه چیز مشخص بود ولی برادر خانواده، كه خیلی هم جوان بود، می‌گفت: من اصلاً غیرتم اجازه نمی‌دهد كه خواهرم از خانه بیرون بیاید، حتی نمی‌گذاشت ما كه همه خانم بودیم او را ببینیم.
**بی‌اطلاعی خانواده
اما در این میان هستند بچه‌هایی در میان مهاجران كه والدین آنها حتی خبر ندارند كه امسال فرزندشان باید به مدرسه برود.
معصومه نظری، فعال اجتماعی كه در مشهد مشغول فعالیت است در توضیح چنین شرایطی می‌گوید: موارد بسیاری داشتیم كه مادرانی در تابستان تصمیم گرفتند بچه را پیش‌دبستانی ببرند و تازه فهمیدند كه بچه باید مدرسه بروند، حالا این شاید از بی‌سوادی مادر بوده، اما در بسیاری از مواقع كه بچه به دنیا آمده است، سال تولدش در جایی ثبت نشده است كه سن و سال دقیق او مشخص باشد.
تمام موارد گفته شده در زمانی است كه هنوز بچه‌ها برگه حمایت از تحصیل را نگرفتند. در این میان دلایل بسیاری وجود دارد كه حتی پس از دریافت برگه حمایت نیز مانع از تحصیل بچه‌ها می‌شود.
**كمك به مدرسه مانع ورود كودكان به مدرسه
اگرچه شهریه مدارس حذف شده است، اما طبق تجربه‌ها و مشاهدات فعالان اجتماعی این حوزه، فقط عنوان از شهریه به كمك به مدرسه تغییر كرده است. كمك به مدرسه هم مانند شهریه اجباری است و تا خانواده‌ها آن را پرداخت نكنند، فرزند آنها را در مدرسه ثبت‌نام نمی‌كنند. مدارس منصف آن را قسط بندی می‌كنند، اما مشاهدات نشان داده است كه تعداد این مدارس خیلی كم است و اغلب مدارس همه پول را روز اول می‌خواهند. لذا تعدادی از خانواده‌ها این پول را ندارند و تعدادی نیز نمی‌خواهند پرداخت كنند و با اینكه موفق شده‌اند برگه حمایت از تحصیل را دریافت كنند، فرزندان خود را در مدارس دولتی ثبت‌نام نمی‌كنند.
آشور شرایط را این‌گونه توضیح می‌دهد: خانواده‌هایی را هم داریم كه برگه‌ها را دارند، شرایطش را دارند ولی چون مدارس پول می‌گیرند اجازه تحصیل به فرزندانشان نمی‌دهند. برخی مواقع خانواده از عهده مخارج برنمی‌آید. در بعضی مواقع نیز می‌گوید اصلاً برای چه باید برای تحصیل پول بدهیم. سال گذشته در شیراز برای مدارس، 150 تا 200 هزار تومان شهریه می‌گرفتند. امسال من نمی‌دانم تهران به چه صورت است اما اینجا بین 300 تا 350 هزار تومان بوده است؛ یعنی 350 تومان برای كلاس اولی‌ها و 300 برای بقیه پایه‌های ابتدایی. ما همین امسال هم به‌خاطر این مبلغ خانواده‌هایی را داریم كه بچه‌های‌شان را ثبت‌نام نمی‌كنند و نكردند.
وی ادامه می‌دهد: شاید ما بگوییم 200 یا 350 هزار تومان كه چیزی نیست ولی مسئله این است كه در برخی مواقع تعداد بچه‌های یك خانواده زیاد است و از عهده بار مالی آن برنمی‌آیند. البته خیلی اوقات حاضر به قسط بندی هم هستند، اما مدارس قبول نمی‌كنند و شرط ثبت‌نام واریز یك‌جای كل مبلغ است.
**تكمیل ظرفیت مدارس
به گفته طاهره خاوری، فعال اجتماعی كه در شهر تهران مشغول فعالیت است تكمیل ظرفیت مدارس نیز بهانه دیگری برای جلوگیری از تحصیل بچه‌های مهاجر است.
«وقتی نوبت به ثبت‌نام بچه‌های مهاجر می‌رسد، ظرفیت مدارس تكمیل شده است. مثلاً یك خانواده كه دو دختر كلاس اولی داشتند، تقریباً دو هفته تمام، همه مدارس اطرافشان را گشتند حتی به روستاهای اطراف و یك شهرك كه كمی با محلی زندگی‌شان فاصله داشت نیز راضی شدند، اما جوابشان این بود كه كلاس اول، دوم و سوم ما پر شده است و نمی‌توانیم دانش‌آموز جدید بگیریم»
وی ادامه می‌دهد: یكی از مهم‌ترین دلایلی كه سال گذشته بچه‌ها نمی‌توانستند ثبت‌نام شوند این بود كه مدارس اعلام تكمیل ظرفیت می‌كردند. البته ما تا آبان ماه توانستیم حدود 47 نفر از بچه‌ها را از طریق اداره كل آموزش و پرورش ثبت‌نام كنیم. یكی از دلایل تكمیل ظرفیت نامتناسب بودن امكانات آموزشی با جمعیت در مناطق حاشیه‌ای است.
خاوری توضیح می‌دهد كه مدارسی هم بودند كه تكمیل ظرفیت را بهانه‌ای قرار می‌دهند كه از پذیرش دانش‌آموزان مهاجر سر باز زنند. برخلاف اینكه در توضیح مصوبات مربوط به دانش‌آموزان افغانستانی آورده شده كه «كسی نمی‌تواند خارج از ضوابط اعلامی برای ثبت‌نام دانش‌آموزان مجاز یا غیرمجاز در یك منطقه‌ای ممانعت به عمل بیاورد» اما در عمل می‌بینیم كه برخوردها خلاف این است.
**بودجه مدارس شامل مهاجرین نمی‌شود
نكته دیگری كه باید به آن توجه داشت این است كه حتی اگر مدارس، مهاجران را ثبت‌نام كنند، بودجه شامل اغلب آنها نمی‌شود. بودجه مدرسه شامل مهاجران فاقد مدرك و خیلی از پاسپورتی‌ها هم نمی‌شود چون پاسپورتی‌ها هم خودشان مدركی ندارند و اسمشان در پاسپورت پدر نوشته شده است. همین دلیل مهمی است كه خیلی از مدارس هم تمایلی برای ثبت‌نام مهاجرین نداشته باشند.
این مشكلی است كه معصومه نظری، فعال اجتماعی در مورد آن این‌گونه توضیح می‌دهد: هر هزینه‌ای را بخواهند بدهند، بچه‌های مهاجر را شامل نمی‌شود. نه‌تنها آنهایی كه بدون مدرك هستند و نه آنهایی كه اسمشان در پاسپورت پدرشان آمده است سهمی از بودجه مدارس ندارند.
وی ادامه می‌دهد: من حدود 70 بچه را تحت حمایت داشتم، 12 بچه ایرانی بود كه مشكلی نداشتند، 12 بچه هم مهاجر بودند كه مشكلی برای تحصیل نداشتند. اما در مورد بقیه بچه‌ها، نتوانستم برای‌شان بودجه‌ای بگیرم. خیلی اذیت شدم، 3 ماه من درگیر آن بودم و به بهزیستی رفت و آمد می‌كردم و در آخر نیز نتیجه‌ای نگرفتم.
گزارش از قمر تكاوران
**اداره كل اخبار چندرسانه‌ای**ایرناپلاس**
تهران- ایرناپلاس- آنچه می‌شنیدیم حكایت از آن داشت كه امسال دوباره تعداد كودكان بازمانده از تحصیل افزایش یافته است و این بیش از همه به قوانین جدیدی مربوط می‌شد كه برای گرفتن برگه حمایت از تحصیل كودكان مهاجر فاقد مدرك وضع شده بود.