محرم در بوشهر

به گزارش ایرنا، مكان‌های عزاداری در استان بوشهر مسجدها، حسینیه‌ها، میدان‌ها، خیابان‌ها، كوچه‌ها و منازل شخصی است و همزمان با فرا رسیدن ماه محرم سردرخانه ها، تكایا، و امامزاده ها را با پارچه ها و پرچم، سیاه پوش می كنند.
آنهایی كه نذر دارند لباس سیاه می پوشند و خود را برای عزاداری و پختن نذری های ماه محرم آماده می كنند.
در استان بوشهر43 اثر معنوی بعنوان آثار ناملموس در فهرست ملی به ثبت رسیده كه بیشتر این آثار مربوط به آئین های محرم است.
روضه و نوحه‌خوانی در هر شب ماه محرم به یك موضوع حادثه غم انگیز كربلا ارتباط دارد طوریكه شب اول درباره فرا رسیدن ماه محرم، شب دوم حضرت مسلم، شب سوم طفلان مسلم، شب چهارم حجه ‌الوداع، شب پنجم حر، شب ششم حضرت علی اصغر، شب هفتم حضرت علی اكبر(ع)، شب هشتم قاسم داماد، شب نهم حضرت عباس (ع) و شب دهم درباره امام حسین(ع) است.
**گهواره علی‌اصغر:
در ماه محرم بطور معمول در تمام شهرها و روستاهای استان بوشهر آئین گهواره علی ‌اصغر بر پا می ‌شود و در این گهواره چوبی كه مختك ( Makhtak) نام دارد و با تور سبز پوشیده شده است، طفلی هم سن و سال علی‌ اصغر را با پوشیدن لباس سبز می ‌خوابانند و زنان آن را تكان می دهند و همزمان به نوحه و لالایی خوانی می پردازند.
در این آئین بیشتر زنان نازا گهواره را تكان می د‌هند و لالایی می‌ خوانند.
**حجله حضرت قاسم:
حجله نمادین حضرت قاسم را با پارچه‌ها و نوارهای رنگی تزئین و چراغانی می ‌كنند و این حجله روی دست چهار نفر حمل می ‌شود.
زنان با دیدن آن كل (kel) می ‌كشند و بر سر و صورت خود می كوبند و برای داماد ناشاد امام حسین (ع) گریه و زاری سر می‌ دهند، همراهان حجله نوحه قاسم می ‌خوانند و در عقب حجله خونچه‌هایی حاوی شمع، شیرینی و حنا حمل می ‌شود.
**شمع زنی:
شمع زنی یكی از آئین های كهن بوشهر است كه شب عاشورا در مكانهای مقدس و كوچه های قدیمی به یاد درگذشتگان و خوبان برپا می شود و بهانه ای برای راز و نیاز با معبود است.
**سنج و دمام‌ زنی:
در مراسم عزاداری همراه با دسته‌های سینه‌ زنی و هنگام تعزیه ‌گردانی، سنج و دمام در تمام نقاط استان بوشهر نواخته می شود.
دمام‌ ها به طور معمول هفت عدد است كه یكی از آنها برخلاف دیگر دمام‌ ها نواخته می ‌شود، به این ریتم بشكون گفته می ‌شود و هنگام ضرب ‌زدن طرف راست را با ضرب كوچك و طرف چپ دمام را با دست ضربه می ‌زنند.
همراه دمام ‌سنج نیز زده می ‌شود كه با حركت ضرب بر هم كوبیده می ‌شود.
دمام را هر كسی نمی نوازد، تنها افراد با تجربه می توانند دمام بزنند و سر دسته دمام زن ها كه 'اشكون زن' خوانده می شود، راهنمایی دمام زن ها را برعهده می گیرد و با ریتمی متفاوت از دیگران دمام می زند.
**سنت پامنبری در مراسم عزاداری حضرت اباعبدالله(ع)
یكی دیگر از مراسم‌ عزاداری بوشهریها در ماه محرم كه بعد از نواختن سنج و دمام اجرا می شود، سنت پامنبری است كه در این سنت یك ذاكر از روی منبراشعاری را با آهنگ و ریتم‌های خاص می‌ خواند و مردم در قسمت‌هایی كه لازم است در جواب ذاكر همخوانی می‌ كنند و بعد از پذیرایی مراسم سینه‌زنی متشكل از حلقه‌های ویژه با عنوان 'بر' (Bor) آغاز می‌ شود.
پامنبری همان مراسم سینه زنی بوشهری است كه یك نفر به عنوان پیشخون (پیشخوان) نوحه‌هایی را برای آماده شدن فضا می‌خواند و در طول زمان اجرای مراسم از سوی پیشخوان 2 تا 3 حلقه به دور او تشكیل می ‌شود.
سینه زنان به صورت حلقه‌های دایره ‌وار به گرد نوحه خوان می ‌چرخند و نوحه خوان در وسط كنار سكویی نوحه می ‌خواند و عزاداران نیز در حالیكه با دست چپ كمر همدیگر را می ‌گیرند، با دست راست به سینه می ‌زنند.
نوحه خوان شروع به خواندن نوحه پیش‌ خوان می‌ كند و سینه زنان به بیت تكراری نوحه كه بعد از چند بیت می ‌آید، جواب می ‌گویند.
هنگام چرخیدن، سینه زنان دست راست را بالا برده و پای راست را به زمین كوبیده محكم دست را به سینه می ‌زنند.
سینه كه به اوج رسید نوحه خوان اعلام (واحد) می ‌كند و پس از گفتن واحد ریتم نوحه‌ ها عوض شده و بیت تكراری وجود ندارد، سینه زنان با حركات موزون پا، پای راست را عقب می ‌اندازند در حالی كه خم شده‌اند، دست راست را تا نزدیك زمین می برند، بعد با چرخش دست بلند می ‌شوند و به صورت هماهنگ و یك صدا سینه می ‌زنند.
بین 5 تا 20 حلقه انسانی دور نوحه خوان تشكیل و سینه‌زن‌ها به صورت دایره‌ای می‌ چرخند و حركت پای آنها با نوای نوحه‌خوان هماهنگی دارد.
امروز این شیوه‌ سینه ‌زنی از بوشهر به بقیه شهرهای جنوب هم راه یافته است.
اوج اجرای سینه ‌زنی، هنگام اعلام واحد ازسوی نوحه‌خوان است كه در آخرین لحظه های سینه ‌زنی و دمام كه دریای مواج سینه زنان در اوج هیجان و شور فرو رفته، پس از یك مكث كوتاه با صدای رسا می‌گوید 'واحد' و گروه سینه‌زن یك صدا جواب می‌دهند 'الله واحد' و نوحه‌خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا می‌خواند.
مراسم دمام و سینه زنی در استان بوشهر علاوه بر دهه عاشورا در ماه صفر و ماه مبارك رمضان در عزای حضرت علی (ع) نیز انجام می ‌شود.
**نان پوشانی:
در میدانی كه مراسم روز عاشورا و یا تعزیه برگزار می ‌شود، خیمه‌هایی كه متعلق به امام حسین (ع)، حضرت عباس(ع)، حضرت زینب(س)، علی اكبر(ع) و قاسم(ع) است، بر‌پا می ‌شود.
مردم در خیمه‌ها به عزاداری پرداخته و مراسم نذری و نان پوشانی را اجرا می كنند در این آیین فرد نذر شده را بر خیمه امام حسین (ع) و یا در مساجد روی منبر خوابانده و تمام بدنش را با نان می ‌پوشانند سپس نان را با حلوا به صورت لقمه‌های بزرگ درآورده و بین مردم تقسیم می كنند.
در شب عاشورا مردان و زنان بوشهری تا صبحدم مشغول به عزاداری هستند و با برگزاری آیین صبحدم كه یكی از آیین های سنتی این استان است با خواندن نوحه‌ای ویژه از آفتاب می‌ خواهند تا طلوع نكند كه مبادا با برآمدنش امام حسین(ع) قربانی شود.
حضور زن‌ها در مراسم صبحدم بیشتر از مردان است و در پاره‌ای از محله ها فقط زن‌ها این مراسم را برگزار می‌كنند.
آنها در حالی كه عروسك شبیه علی‌اصغر(ع) و نیز مختك (گهواره) او را حمل می‌كنند، پشت سر مردها كه علمی به یاد علم‌دار كربلا حضرت عباس(ع) در دست دارند و جلوی دسته حركت می ‌دهند به برگزاری این مراسم می‌پردازند.
زن‌ها هر بار پس از پایان همخوانی مردان، با سر دادن كلِ حضور خود را پر رنگ‌تر می‌ كنند.
بعد از این مردم با برگزاری نماز ظهر عاشورا خود را برای تعزیه كه در همه نقاط استان بوشهر رایج است آماده می كنند.
تعزیه خوان ها در چند میدان بزرگ شهر جمع می شوند و صحنه های تاسوعا، عاشورا،‌ شام غریبان و 13 محرم را به تصویر می كشند.
**شام غریبان:
' شام‌ غریبان'، مراسمی است كه غروب روز عاشورا بر‌گزار و نوحه شام غریبان با فلوت همراهی می‌شود.
شب یازدهم محرم در مساجد و تكایا و حسینیه‌ها شام غریبان برگزار می ‌شود و تمام چراغهای كوچه‌ها و معابر اطراف را خاموش می‌كنند و عزاداران به صورت دسته‌های چند نفری به راه می ‌افتند.
چند قدم كه راه افتادند به صورت حلقه‌وار دور یكدیگر نشسته و شمع روشن می‌ كنند و نوحه شب شام غریبان را می ‌خوانند گروه اول پس از خواندن نوحه شمع‌ها را خاموش كرده، بلند می ‌شوند و به راه می‌افتند.
سپس گروه بعدی نشسته و نوحه شام غریبان را می‌ خوانند در میان راه همه ساكت شده یك نفر مصیبت می ‌خواند و بقیه بر سر و صورت خود زده و گریه و زاری سر می‌ دهند.
در بعضی جاها در این شب گروه موزیك نیز كه شامل یك طبل ‌زن و یك سنج ‌زن است به راه افتاده و دیگران پشت سر وی ملایم زنجیر می ‌زنند.
همچنین كودكی هم سن حضرت رقیه دختر سه ساله امام حسین ( ع) كه در این شب گم شده‌ رویش را پوشانده‌اند در تخته‌ای كه پر از خار است (خار نشانه بیابان كربلاست) نشانده و روی سر حمل می ‌كنند.
گروه عزاداران روزهای نهم و دهم وسایلی را با خود حمل می كنند كه 'شده' SHADE(علم) یكی از آنهاست و در جلو هیات عزاداری یك نفر' شده 'را روی كمربند چرمی پهن بسته و جلو عزاداران می ‌گرداند هنگام حركت سژه‌ها را تكان داده و به نشانه تعظیم و سلام امام حسین (ع) تیغه وسط 'شده'را كه نوك بلندی دارد خم كرده و تا زمین می ‌آورند.
گروهی از عزاداران انواع مختلف علم را به ترتیب پشت سر هم حمل كرده و حركت می‌دهند، دو نفر نیز پارچه‌ای را كه مشخصات هیات عزاداران روی آن نوشته شده به نام كتیبه در جلو دسته‌ حركت می‌دهند.
همچنین اسب سفیدی كه ذوالجناح نام اسب امام حسین (ع) برآن گذاشته شده و بدن آن را با پارچه هایی می پوشانند و شال‌های رنگی را دور گردن آن می‌ آویزند و پیرمردانی كه توانایی سینه‌زنی محكم را ندارند، اطراف ذوالجناح سینه می ‌زنند.
**نعش شهدای كربلا:
نعش‌ نمادین شهیدان كربلا را در تابوت‌هایی قرار می ‌دهند و روی جنازه‌ها كبوترهای خونین می‌ گذارند و روی سر حمل می‌ كنند.
در روز عاشورا نعش‌ ها را وسط میدان گذاشته و شیری كه به منزله پاسبان شهداست، در كنار جسدها كاه و خاك روی سر خود می ‌ریزد.
**غذاهای نذری:
در آیین ماه محرم غذاهای نذری كه بیشتر محلی هستند درنقاط مختلف استان برای عزاداران حسینی پخته می شود كه در صبحانه، نان و آش بوشهری (آش سبزی و گوشت)، ناهار و شام نیز بیشتر شكر پلو و قیمه بوشهری (كه چلو قیمه خوانده می شود) قرار دارد.
شكرپلو را با شكر و زعفران درست می كنند و قیمه را هم با گوشت و نخود له شده می پزند.
حلوای برنجی، حلوای آردی، شله زرد و حلیم هم در مناطق مختلف بوشهر به صورت نذری به مردم عزادار داده می شود.
مدیركل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر گفت: در استان بوشهر 43 اثر معنوی ناملموس در فهرست آثار ملی ثبت شده است كه بخش عمده ای از آنها مربوط به آیین های ماه محرم است.
محمد ابراهیم فروزانی در گفت وگو با ایرنا افزود: تعزیه، شروه خوانی، سینه زنی بوشهری، علم كشون شهرخورموج، علم گردانی درودگاه، نون پوشی، مختك، مراسم شب یازدهم در روستای هلیله بوشهر كه زنان به یاد سربریده امام حسین (ع) كه در تنور نگهداری شد، فانوس ها را در تنور روشن می كنند، از جمله این آیین هاست.
وی اضافه كرد: همچنین مراسم آیینی مذهبی دمام، موسیقی مذهبی سنج، شهید كردن علم در روستای هلیله (در شب هفتم این علم را كه از قبل تمیز و با پارچه های سبزی پوشانده در خانه ها می گردانند و كیك و شیرینی بعنوان نذر به مردم داده و در روز دهم عاشورا آن را با پارچه های سیاه رنگی می پوشانند) از جمله دیگر آیین های مذهبی بوشهر است كه به ثبت آثارمعنوی و ناملموس كشور رسیده است.
فروزانی، فرهنگ پخت هریسه ( نوعی حلوا) در شهر شنبه، مراسم آیینی خاكسپاری شهیدان كربلا در گناوه، آیین گندم كوبی در شبانكاره، فرهنگ پخت آش بوشهری در مراسم سوگواری، هیا مظلوم یا برحیدری در روزهای نهم و دهم از جمله دیگر آیین هایی است كه در استان به ثبت رسیده است.
وی در باره آیین هیا مظلوم گفت: مبدع این آیین سنتی مردمان بوشهر هستند و در سایر استانها نیز به تقلید از عزاداران بوشهری با اعمال سلیقه اجرا می شود.
وی ادامه داد: شكل صحیح هیا مظلوم بدین گونه است كه 7 تا 9 نفر به اصطلاح سر(جلو) می ایستند و باقی افراد به طور معمول برابر، تقسیم و پشت سر آخرین نفر در سمت راست و آخرین نفر در سمت چپ قرار گرفته و همانند قطار یك ردیف را تشكیل می دهند و دستها به صورت كشیده پشت كمر یكدیگر زنجیروار می نهند و مسافتی را طی می كنند.
وی یادآور شد: نوحه پامنبری نیز یكی دیگر از آیین های محرم استان بوشهر است كه به ثبت رسیده و در ایام محرم قبل از سخنرانی مذهبی كنار منبر به صورت جمعی و با سبكی خاص اجرا می شود.
6047/6045** خبرنگار: موناعیدان** انتشار دهنده: اكبر اقبال مجرد